Кырык сирӹштӹшӹ корнывлӓ
Первишӹ корнывлӓ
Архивӹштӹ пыргед шӹнзен, Цикмӓ (Козьмодемьянск) уездӹштӹшӹ корнывлӓ гишӓн теве техень материалым момы (ЦГА РМЭ ф.3, оп. 1, д.54). Пӓлдӹртӹмӹлӓ, нӹнӹм перви тракт маныныт. Ынгылдарымашым пуэнӓ: "Тракт - улучшенная грунтовая дорога, соединяющая важные населенные пункты; имела станции (постоялые дворы и верстовые столбы). По тракту шли регулярные перевозки пассажиров, грузов и почты (почтовые тракты с почтовыми станциями)". Уезд мычкы губерня статусан техень трактвлӓ эртенӹт: Москва почтовый, Москва-Вичӹ (Вятка) торговый дӓ Йӓдӹрнӓ. Ти корны-трактвлӓ гишӓн ынгылдарымашым пуде ак ли. Москва почтовый тракт эче вес семӹньжӹ Кого Азан корны, Сибирь тракт лӹмвлӓм намалын, марлажы тӹдӹм эче Кӹтьӹригорны маныныт. Лачокшым гӹнь, Кӹтьӹригорны Йыл тӹр мычкы эртен: Шурдӹнг – Ямангаш – Похросола – Цикмӓ, варажы Юркинӓ слобода гӹц алык тӹр мычкы кеен. Но ти корны гишӓн эче шукыжымок ана пӓлӹ. Шамак толшеш, Омыклидӹштӹ постоялый двор лин, тӹдӹ ти корны доно кӹлдӓлтӹн ылын вӓл? Вара Сумкашкы пырен ӓль Лап Ямангаш гӹц тӧрӧк Похросолаш эртен. Кыштырак ылын почтовый станци? Кырык сир гӹц Йӱрнӹш кышецӹнрӓк почтым Йыл гач ваштенӹт? Вет тӹдӹ Шурдӹнг уездӹш пырен. Теве Похросола гӹц Цикмӓш телӹм тӧрӧк Йыл мычкы каштыныт.
Юркина слобода гӹц алык тӹр мычкы корны кышкевек шыпшылтын: Шӹндӹрлап якте, ӓль палнырак кырык вӹкӹ кузен.
Ти корнывлӓ гишӓн энциклопедический словарьыштат нимат сирӹмӹ агыл, лач пӓлдӹртӹмӹ: Сибирь трактым “Владимирка” лӹм доно XVIII курым мычашты ӹштӓш тӹнгӓлмӹ. Векӓт, иктӓ XIX курым тӹнгӓлтӹшӹн когогорным Йыл тӹр гӹц паланрак ӹштӹмӹ, тӧремдӹмӹ, тенге тӹдӹ Цикмӓ гӹц палнырак эртен, Виловатышты почта станци лин, тишецӹн Цикмӓ дон Йӓдӹрнӓ трактвлӓ тӹнгӓлӓлтӹнӹт, кок векӹлӓ почтым, эдемвлӓм, грузым шыпштенӹт. Тишкок Москва-Вичӹ торговый тракт ушнен, тенге Вичӹ (Киров) вецӹн грузым, эдемвлӓм дӓ уездный центр гӹц Кумьяш, почтым шыпштенӹт. Эче вес трактвлӓ линӹт: Цикмӓ- Цӓрлӓ, Цӓрлӓсанчур – Шавашар, тӹдӹ Чебоксарский маналтын дӓ Кӹлемар, Мадар, Куплонга дӓ Йӓнчӓш (Ермучаш) солавлӓ гач эртен. Нӹнӹн значеништӹ изирӓк лин. Пӓлдӹртӹмӹлӓ, Йыл тӹр солавлӓ гӹц Цикмӓш тошты семӹньок Кӹтьӹригорны мычкы каштыныт. Хала лишнӹшӹ солавлӓн корнышты кӹзӹтшӹ гӹц когонжок айыртемӓлтде, пасна корнывлӓ линӹт гӹнят, кӹзӹт нӹнӹ гишӓн ӓшӹндӓрӹшӹжӓт чӹдӹ. Лач теве Сӧрмӓнӓнгӹр лишнӹшӹ “аламӓнгӹ“ веле ӓшӹндӓрен пуа - тишецӹн перви тракт эртен. Е.Королеван шая семӹнь, Паратмар гӹц педучилище якте ялгорны шыпшылтын дӓ кӹзӹтшӹ этнографический музей лишӹц эртен. Теве Кого Йынгы волостьыш пырышы солавлӓн уездӹн ӹрдӹ халаш кашташ пасна ӹшке корнывлӓштӹ линӹт. Тенге Пӹнгельмычаш, Порандай дӓ Пайскырык велнӹшӹ солавлӓ гӹц Вӹржӹкӓн дӓ Нырйӓл гач Пӧтныр (перви тенге попенӹт дӓ сиренӹт) лапыш валенӹт, Москва тракт дон Кого Йынгы гач Йолобканыш ванженӹт, тӹшецӹн Сосновка гач Цикмӓ трактыш лӓктӹнӹт. Пырастай дӓ Йынгы Парнингӓш гӹцӓт Сосновка гачок каштыныт. Кырык сирӹштӹ Козьмодемьянск уездӹн сек мӹндӹр вӓржӹ Цигӓнсола йӹр ылшы сола кымдемвлӓ ылыныт дӓ халаш кашташ тӹдӹн ӹшке корныжы ылын, кыды Сивигорны маналтын, тӹдӹм рушлажы Сумский манашат лиэш - вет тӹдӹ пӹтӓри Каширкӓ (рушлажы Сумка) ӓнгӹрӹн шалахай сиржӹ, Цигӓнсола шайыцын, эртен. Изивӓкш доны вургымла сирӹш ванжен дӓ Парнингӓш векӹлӓ лап мычкы шыпшылтын, Пӹнгель гач Микорсола ванжен, Пӹнгельйӓл дорцын Якшарсирӹш кузен, пакылажы Копон, Похросола, Троицкий Посад гач Цикмӓ трактыш лӓктӹн. Телӹм халашкы Похыросола гӹцӹн тӧрӧк Йыл мычкы каштыныт. Сивигорны Шур лап дон Пӹнгельйӓлӹм ушен, эче эртӹшӹ курымын 60-шы ивлӓнӓт Пӹнгельйӓл гӹц Шурыш каштыныт, шудым шыпштенӹт. Иктӹм пӓлдӹртӹмӹлӓ, плотинӓм пӱмӹ доно Сивигорнын лаштыкшы вӹд лӹвӓлнӹ лин шӹнзӹн. Макарсир дон Парнингӓш гӹц ти корны донат, Пайскырык гачат каштыныт. Пӓлӹмӓн, ти корнывлӓ гӹц пасна весӹвлӓӓт линӹт. Шамак толшеш, Шошмар гӹц Йоласалыш корны Цигӓнсола, Макарсир, Аматисола, Исуткан дӓ Шӱдермӓр гач эртен. Теве Пайскырык гӹц Шурдӹнгӹш корны Аматисола, Макарсир, Цигӓнсола, Тӹгӓйсола гач Кого Шошмар лишӹцӹн Агыля ӓнгӹр дон Агыля ныр дӓ шӹргӹ гач Москва тракт когорныш лӓктӹн. Кыце трактвлӓм, тенгеок мол корнывлӓмӓт сола обществывлӓ анженӹт: лаксывлӓм дӓ урмашвлӓм тӧрленӹт, кӹвер дон ванжаквлӓм, ӓнгӹр гач ванжаш сирӹм, ӓнгӹргорным кашташ яралым ӹштенӹт, ялын ванжаш вӹдеш когорак кӱвлӓм пиштенӹт, тура сиреш ташкалтышвлӓм капаен ӹштенӹт. Халык шошым йӹде ӹшке солаштыжат корным тӧрлен, урмашыш ма-шоным кӹшкен, рок доно мӱден шӹнден, ӧлицӓмӓт тӹвӹлӓн кычен. ӹлӹмӓш анзыкыла кеӓ, тенге тошты годшы ялгорнывлӓӓт, имнигорнывлӓӓт мондалтыт дӓ ямын миӓт.