Эдемӹн прававлӓжӹ

АУШ- президент Рузвельтӹн пелӓшӹжӹ Элеанора Рузвельт Эдемвлӓн прававлӓштӹ Декларацим кидӹштӹжӹ кыча.

Эдемӹн прававлӓжӹ – шачмы годшенжок эдемлӓн прававлӓ пуалтыт, нӹнӹм иктӓт весӹ тӹдӹ гӹц шолышт нӓлӹн ак керд. Ти прававлӓ гражданство, ӹдӹрӓмӓш ӓль пӱэргӹ, шонгы ӓль сӓмӹрӹк, раса, махань халык гӹц ылмы, махань религилӓн ыдылмы гӹц ак кечеп. Эдемӹн прававлӓжӹм кӹзӹтшӹ ушемкымдемӹштӹ кугижӓнӹшвлӓн тӹнг законвлӓштӹ (Конституцивлӓштӹ) пингӹдемдӹмӹ.

Термин ”эдемӹн прававлӓжӹ” пӹтӓриш гӓнӓ Франциштӹ сирӹмӹ дӓ 1789-шӹ ин ярыктымы ”Эдемӹн дӓ гражданинӹн прававлӓжӹн деклараци” лӹмӓн документӹштӹ вӓшлиӓлтеш. Тидӹ гӹц анзыцшы Англиштӹ ”Ирӹкӓн ылмашын Куатан харти” (1215 и), Кого Британиштӹ (1689 и) дӓ Ушымы Штатвлӓштӹ сирӹмӹ (1791 и) ”Эдемвлӓн Билль” документвлӓ ылыныт.

Коклышы курымын эдемӹн прававлӓжӹ гишӓн Ушымы Халыквлӓн Организаци (УХО) (англла UN, рушла ООН) 10-шы декабрьын 1948-шӹ ин ”Эдемӹн прававлӓжӹн тӹнг декларацижӹ” документӹм сирен. Анжы: http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm 1950-шӹ и гӹц тӹнгӓлӹн, 10-шы декабрьым Эдемӹн прававлӓжӹн Кечӹ семӹнь аят. 1966-шы ин УХО-н эгидӹжӹ доно ”Гражданский дӓ политический прававлӓн халыквлӓлоштышы пакт” дон ”Экономический, социальный дӓ культурный прававлӓ гишӓн халыквлӓлоштыш пактым” ярыктымы. Европышты ”Эдемӹн прававлӓ дон тӹнг ирӹкшӹм ӹшӹклӹмӹ Европын Конвенци” функционируя. Ти документ весӹвлӓ доно тӓнгӓштӓрен, ӹлӹмӓш докы лишӹлрӓк ылмыжы доно айыртемӓлтеш. Кынамжы законвлӓм сирӓт веле, ӹлӹмӓшӹшкӹ пырташ ак цацеп, а пӓлдӹртӹмӹ документ ти шотышты нормывлӓжӹм шотеш пиштӓш тергӓ. Тӹнг иструментжӹ семӹнь эдемӹн прававлӓжӹ верц ылшы Европын Судшы ылеш. Тенгежӹ гӹнь тиштӹ кӹтӹкӹн эдемӹн прававлӓжӹ гишӓн сирӓлтӹмӹлӓ:

ӹлӓш права
ирӹкӓн лиӓш дӓ эдемӹм тӹкӓлӓш лидӹмӹ права
закон анзылны цилӓнӓт икань лиӓш права
ирӹкӹн шанаш, мораль дон намыслан (совесть) права
ӹшке мненим ирӹкӹн келесӓш права
тырын, мирнӹй погынымашвлӓм эртӓрӓш, ушемвлӓшкӹ погыналташ права

Экономикӹштӹ, социальный дӓ культурный сферӹвлӓштӹ техень прававлӓ

пӓшӓм ӹштӓш дӓ кӓньӹл условивлӓштӹ тидӹм ӹштӓш права
социальный обеспеченилӓн права
тыменяш дӓ образованим нӓлӓш права

Прававлӓ тӹнӓм веле ӹлӓт, кынам гражданвлӓ ӹшке активно нӹнӹм кычылтыт. ӹшке прававлӓм пӓлӹмӓш - демократи шӱлӹшӓн ушемкымдемӹн тӹнг пӓлӹквлӓжӹ ылыт. Тидӹжӹ кыце ӹшке интересвлӓ верц шалгымашты, тенгеок ушемкымдемӹштӹш ядмашвлӓ доно активно интересуялтмышты цаклалтеш.

Эдемӹн тӹнг прававлӓжӹ гишӓн

http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm

Глобал Витнесс (правительствывлӓ доно кӹлдӓлтшӹ агыл организаци, кыды эдемӹн прававлӓжӹ верц вӓнгӓ)

Ирӹк - эдем мам ӹштӹнежӹ дӓ ӹштӓш шана, тӹдӹм ӹштен кердмӹжӹ. Ирӹкӓн ылмаш дӓ ирӹк гишӓн философин историштӹжӹ шукы семӹнь трактуялтеш, кынамжы тидӹм эдемӹн долгжы доно, вӓк, кӹлдӓт, кынамжы тидӹ гишӓн воксекат ак попеп дӓ кынамжы попенӹт, гӹнят, тӹдӹлӓн раскыды пӹсмӓнӹм ӹштенӹт. Ирӹк дӓ ирӹкӓн ылмаш этика доно кӹлдӓлтӹт – дӓ тидӹ эдем мам вес эдемвлӓ анзылны дӓ вес эдемвлӓлӓн ӹштӓ, ынгылышашлык, действивлӓжӹ верц вӓшештӹшӓшлык. Ирӹк дӓ ирӹкӓн ылмы гишӓн кугезӹ годшаш философвлӓок шаныкалаш тӹнгӓлӹнӹт, нӹнӹн дӓ вес курымвлӓнӓт сирӹмӹ шанымашвлӓштӹм шукы книгӓ доно лыкмы. Пиш ӹжӓл, туан йӹлмӹнӓ доно нӹнӹм лыдын ана керд.

Демократи — грек йӹлмӹ гӹц, кугижӓнӹшӹм вуйлатымы форма. Тидӹн тӧр формыжы (халыкын вуйлатымыжы доно) ӓль представляйӹмӹ демократин формыжы (халыкын айырымы эдемвлӓ доно (депутавтлӓ) вуйлатымаш) улы.

Демократи – законвлӓ, правилывлӓ, процедурывлӓ, йӧнвлӓ гӹц шалга, махань-шон общественный организацивлӓ дон политикӹштӹш партивлӓн мнеништӹм анзыкы лыктеш, махань-шон социальный классвлӓм интересвлӓштӹм ӹшӹклӓш йӧнӹм пуа. Демократи годым ушемвлӓш, группывлӓш, партивлӓш погынаш лиэш дӓ политикӹштӹ ”ӱлӹц кӱшкӹ кузаш” йӧн улы. Демократи гишӓн кугезӹ Грецишток попаш тӹнгӓлмӹ (Платонын тымдымашвлӓжӹ дӓ кугижӓнӹш гишӓн теоривлӓжӹ).

Кӹзӹтшӹ ынгылымашан демократи Вадывел Европын формыжы доно виӓнгеш, вес семӹньжӹ тидӹм ”либеральне демократи” маныт, кыдылан негӹцӹм Джон Локк (1632-1704), Монтескьӧ (1689-1755), Жан Жак Руссо (1712-1778) пуэнӹт.

Либеральный демократи ”шукыным” веле агыл праваштым дӓ интересӹштӹм шотышкы нӓлеш, тенгеок ”чӹдӹштӹ” ылшы политический партивлӓн, национальный, этнический, социальный дӓ культурный дӓ тенгеок цилӓ эдемӹнок прававлӓштӹ дон интересвлӓштӹ гишӓн ак монды. Дӓ пӓлдӹртӓш келеш, эдемӹн прававлӓжӹ ти шотышты приоритетӓн ылыт. Ти прававлӓм цилӓ кугижӓнӹшок ӹшке Тӹнг законыштыжы (Конституциштӹжӹ) пингӹдемден дӓ нӹнӹм ӹлӹмӓшӹш пырташ манын, махань-шон органвлӓлӓн тидӹ паштек вӓнгӓш правам пуэн.

Кӹзӹтшӹ жепӹн демократим тенге ынгылыман

шамакын ирӹкшӹ
кӱ махань религилӓн ӹнянӓ, тидӹм ӹштӓш тидӹлӓн ирӹкшӹ улы
религи кугижӓнӹшӹн идеологи дон тымдымаш гӹц айырымы лишӓшлык
печать дон масс-меди средствавлӓ (ММС, СМИ) ирӹкӓн лишӓшлык ылыт
арми, полици, госбезопасностьын органвлӓ, прокуратура, суд, изирӓк чинӓн госчиновниквлӓ деполитизируйымы дӓ департизируйымы лишӓшлык ылыт
арми, полици, госбезопасность органвлӓ дӓ вес силовой структурывлӓ паштек гражданский, общественный организацивлӓн, парламентӹн депутатвлӓжӹн контроль лишӓшлык
цилӓ гражданинок вуйлатышы дӓ власть органвлӓ гӹц нӹнӹн пӓшӓштӹ дӓ планвлӓштӹ гишӓн тӧр информацим терген кердеш
эдемӹн творчески ӹшкӹмжӹм пачаш дӓ ӹшке мненижӹм келесӓш ирӹкшӹ улы
мирный погынымашвлӓм, каштмашвлӓм, митингвлӓм дӓ демонстрацивлӓм эртӓрӓш эдемвлӓ ирӹкӓн ылыт
ушемвлӓшкӹ, группывлӓшкӹ, организацивлӓшкӹ дӓ политикӹштӹш партивлӓшкӹ ушнаш гражданвлӓн прававлӓштӹ улы
гражданвлӓм физически тӹкӓлӓш лидӹмӹлӓн гарантивлӓ
эдемӹн ӹлӓш, ирӹкӓн лиӓш дӓ безопасностьышты ӹлӓш праважы
частный собственностьлан, тӹдӹм перегӓш гаранти, тӹкӓлӓш лидӹмӓш дӓ предпринимательӹн пӓшӓм ӹштӓш прававлӓ
зависимый лидӹмӹ тӧр суд
судышты эдемӹн делавлӓжӹм обьективно, тӧр анжаш права, вуйнаматан агыл ылмын презумпцим шотышкы нӓлмӓш
законвлӓм лыкшы, законвлӓм ӹлӹмӓшкӹ пыртышы дӓ судебный властьвлӓ лошты айыртем принципӹм шотышкы нӓлмӓш
гражданвлӓн, экономический субьектвлӓн, фирмӹвлӓн, организацивлӓн, общественный организацивлӓн, партивлӓн, религи конфессивлӓн, вӓрӹштӹш самоуправленин пӓшӓштӹ паштек кугижӓнӹшӹн контрольжым чӹдемдӹмӓш
вӓрӹштӹшӹ виӓн дӓ цаткыды самоуправлени
гражданвлӓн виӓн дӓ цаткыды сознани, шанымаш дӓ гражданский общество
парламентаризмӹн виӓн дӓ цаткыды институтвлӓ, кыдывлӓ махань-шон расследованивлӓмӓт эртӓрен кердӹт
айырымашвлӓм тӧрӹн ”цилӓнӓт ик праваан ылыт” принципӹм шотышкы нӓлӹн эртӓрӹмӓш, кандидатвлӓм, политикӹштӹш партивлӓн программывлӓштӹм шотеш пиштӹмӓш
парти дӓ профсоюз кӧргӹштӹш демократи, партивлӓ кӧргӹштӹ фракцивлӓн ирӹкӹн лин кердмӹштӹ

Кӹзӹтшӹ глобализируялтшы жепӹн демократиӓт кугижӓнӹшвлӓ анзылны у задачывлӓм шӹндӓ, нӹнӹ гӹц демократин принципвлӓжӹм, правилывлӓм, гражданинӹн, эдемӹн прававлӓжӹм шотышкы нӓлӓш тергӓ дӓ лач ӹшке законвлӓ доно веле агыл, тенгеок халыквлӓлошты сирӹмӹ законвлӓм кычылташ дӓ утла лач ӹшке суверинитет гишӓн шанышы сӓндӓлӹквлӓ гӹц, халыквлӓлоштыш законвлӓм шотеш пиштен, нӹнӹ гӹц изиш карангашат ӱжеш. Тӹ сӓндӓлӹквлӓ, кыдывлӓ ”мӓ демократин принципвлӓжӹ доно виӓнгӹнӓ” маныт, но тӹ годымок кӹзӹтшӹ жепӓш тергӹмӓшвлӓм ӧрдӹжеш кодат, парктикӹштӹжӹ иммитационный демократи, авторитарный ӓль пеле авторитарный режимвлӓ докыла кеӓт.