Шапки
Шапки (латинлӓ Populus tremula) — дон топольвлӓн йыхышкы пырышы ӹлӹштӓшӓн пушӓнгӹ, тӹдӹ пӹсӹн кушкеш дӓ изи мардежешӓт вӓк, ӹлӹштӓшвлӓжӹ цӹтӹрӓт. Шапки Мары Элышты цилӓ вӓреoк кушкеш, тӹдӹм Евразин юалгы дӓ ӱштӹрӓк вӓрвлӓштӹжӹ вӓшлиӓш лиэш.
Биологи картин[тӧрлӓш | вики-текстым тӧрлаташ]
Шапки 35 м кӱкшӹцӓн дӓ диаметржӹ доно 1 м кӹжгӹцӓн лин кердеш. 80-90 и, кынамжы 150 и якте ӹлӓ. Пӹсӹн кушкеш гӹнят, шӹренок церлӓнӓ. Шонгы шапки пушӓнгӹвлӓ шоэн веле вӓшлиӓлтӹт. Важержӹ (алык марла: вожара) келгӹ рокышты, пиш шукы важ анавлӓм (а.марла вож одар) колта.
Нӧргӹ шапкивлӓн каргыжышты яклака, сотикӓ-ыжаргы ӓль ыжарикӓ-лудикӓ. Кушмыжы семӹнь шимемеш дӓ лудыри лиэш. Пужы ыжарикӓ цӹреӓн.
Ылӹштӓшвлӓжӹ церот доно вӓрлӓнӓт, йӹргешкӹ ӓль ромб форманвлӓ, кытышты 3-7 см якте шоэш, мычашышты шӹренжок кашаргы, тӹрвлӓштӹ тыгыдын пӹчкеден шӹндӹмӹ гань, ӹлӹштӓш шӓржы пын форман. Шапки ӹлӹштӓшвлӓ шӹжӹм сары дон якшар цӹреӓн лит.
Пеледӹшвлӹ изивлӓ, яргатавлӓ агылеп дӓ кечӹшӹ ялавашкы погымывлӓ. Пуэргӹ ялававлӓжӹ якшарикӓ ылыт, кытышты доно 15 см якте шот, ӹдӹрӓмӓш ялaвавлӓжӹ ыжарикӓвлӓ, вӹцкӹжрӓквлӓ. Шапки ӹлӹштӓшвлӓн печкӓлтмешкӹ пеледеш.
Кӹцкӹжӹ – пиш изи вуян, нӱшмӱвлӓжӹ пышкыды пынанвлӓ.
Кушмы вӓрвлӓжӹ[тӧрлӓш | вики-текстым тӧрлаташ]
Евразин юалгы дӓ ӱштӹрӓк вӓрвлӓштӹжӹ цилӓ вӓреок вӓшлиӓлтеш. Ти вӓрвлӓжӹ шӹргӹ дон тундрын вӓшлиӓлтмӹ дӓ шӹргӹ-степь зонышты ылыт. Шапки лӹмӹнок лывыргырак рокым ярата, вӹд тӹрӹштӹ, шӹргӹ лошты, кынамжы ошмаан вӓрвлӓштӓт, ромы шӹргӹштӹ, каремвлӓштӹ, купан дӓ кырыкан вӓрвлӓштӹ кушкеш.
Значений да кучылтмаш[тӧрлӓш | вики-текстым тӧрлаташ]
Лышташ ден самырык шылын куржмаш йӱдвел пӱчӧ-влак куанен илат (Rangifer tarandus). Тыгак Cervus euslaphus sibiricus), чувар пӱян (Cuspipon), жапар (Canthopygus xantholygus), сибирь косиля (Capreolus papreolus pargus). Иктыже Castor fiber) да ош мераҥат (Lepus europaeus). Йолва ур ден. Лышташнер, лышташ, куржмо чагыр кӱдыр (Lurus terix), сузо (Tetrao urogallus), ошмузо (Lagopus lagopus).
P.tremula рольым модеш европысо шордо (Alces alces Linaeus). Лышташ чот июнь тылзе тӱҥалтыште толын шумек, июнь тылзе тӱҥалтыште кая. Кеҥеж мучашеш шопке рольжо ятырлан да коклан кӱчыкемеш. Сентябрьыште шордо лицадыме одар куржмашым кочкаш тӱҥалеш. Шопке-влакын чотышт теле икымше пелыштак кая. Тыгак шордо шыже велеш шӱмым кумылын кочкеш.
Ял (ола) илемлам ужарташ, мамык дене ыштыме сылне шыжым лышташын койын кушкын шогышо пушеҥгылажым кучылтыт. Шортшо да пирамиде укшеран сылнештарыме формо уло.
Коваштым ийлаш кучылтыт. Тудо нарынче да ужар чиям налаш полша.
Шопке пеледыш гыч апрельыште мӱкш — влак пуракым погат, нершовыч-лӱмӧ дене.
Пӧртым, оралтым, сад мебельым ышташ кая, леведышлык материал семынак кучылталтеш . Руш пу зодчествыште шопке оҥа дене черке куполым леведыныт. Чара южышто 2-3 ий гыч ыштышым шопке лодемым ышта, пужарыме ӱмбалже порсынаҥеш.
Фанерым ыштен лукмо годым, целлюлозым, шырпым да тарым кумдан кучылтыт.
Шопке тӱҥ пытарышылан чоҥышо отрасль шотлалтеш. Тудын гыч тӱрлӧ пила дене пӱчмӧ материалым ыштат: йыргешке, тыгыде шыл, оҥа, пужар шӱк плита, КОК, шӱгычмӧ шпон. Монар дене мончалан ӱзгар, мутлан, теҥгыл, тошкалтыш, полк, решотка да поддон-влак лийыт. Шопке рейке гыч сатум аралаш да шупшыктышашлан контейнер-влакым ыштат.[1]
Шопке пу шокшо полшымышт дене куэ ден тумо (1700 але 1800 лапкан шогылтыт топливе-влакын 1 кубометр кумдыкышт дене кучылталтыт), коҥга тӱньык йӱлаташ (шӱчым йӱлаташ) кучылталтыт.