Пет Першут
| Пет Першут | |
|---|---|
| Шочын | 1909 ин 20 сентябрьын |
| Шочмо вер | |
| Колен | 1943 и |
| Колымо вер | |
| Страна | |
| Тыршымаш алан | почеламутчо, кусарыше, редактор, научный сотрудник, сирӹзӹ, прозаик |
Шаблон:Сортировка: по странамШаблон:Сортировка: по типам
Пет Першут (Петр Григорьевич Першуткин, 1909 и 20 Сӧрла — 1943) — Кырык мары поэт. Икымше ийыште веле Пет. Першут псевдонимым кучылтын, а вараже эре П. Першут.
XX курымын 30-шо ийлаштыже марий поэзийым у кӱкшытыш кок у почеламутчо нӧлталын: Олык Ипай ден Петр Першут. Моло-влак ты марте тӱҥ шотышто такмак семын возеныт: кажне корнышто – 7-8 слог, ныл хорей стопа. Кок почеламутчо, руш почеламутчо-влак семын, тӱрлӧ ритмым да у рифмым кумдан кучылтын, сай почеламутым, поэмым возен. Илышышт кӱчык лийын, но марий поэзийым нуно чотак вияҥденыт.
Илышгорно
[тӧрлӓтӓш | кодым тӧрлӓш]Першут 1909 ий 20 Сӧрла кечын Курыкмарий кундем, Пайскырык ялысе кресаньык ешыште шочын. Тудлан сылнымутчо лияш П.Эмяш полшен: Першутым 1926-1929 ийлаште Сурский шымияш школышто, 1929-1932 ийлаште Козьмодемьянскысе педтехникумышто туныктен. Ондакше П.Эмяш Унчо школышто С.Чавайным, вара Н.Мухиным поэзий корныш луктын.
Школышто возымыжым Першут «Мӱкш» рукописный журналеш вераҥден, педтехникумысо литкружокышто шуко моло писатель дене пырля кушкын. 1930 ийыште Марий книга издательствын курык марий филиалжым почмо да «У сем» журналым лукташ тӱҥалме. 1931 ийыште (3-шо №) журналыште тыге возымо: «Пет.Першутым шукын лыдыт. Тӹдӹн лыдышвлӓжӹ «У сем» журналым сӹлнештӓрӓт».
Педтехникум деч вара 1932-1936 ийлаште поэт совпартшколышто марий йылмым да сылнымутым туныктен, шуко гана почётный грамота да премий дене палем- далтын. Тиде ийлаште ятыр почеламутым возен: «Лыдышвлӓ» (1935) сборникым, «Йымыдымын мырыжы» поэмым луктын. Вес кугу поэмыже – «Незер гӹч уланыш» (1934): икымше ужашыште йорло Павылын йӧсланен илымыжым сӱретлыме, кокымшо – революций да граждан сар годсо илыш нерген. Поэмым тӱрлӧ ритм дене возымо, у рифма-влак сылнештарат. Тыге возаш тудо С.Чавайн да Н.Игнатьев деч тунемын.
Икымше печатлыме почеламутшо – «Понгыжалт» («Кыралшы» газет, 1929 ий 29 ноябрь). Тудо марий кресаньыкым у семын пашам ышташ да илаш ӱжеш.
Моло поэт семын Першут ондак калык муро да такмак семын возен, почеламутшо-влакым «муро» манын: «У муро», «Моктымо муро», «У ӱдырамаш муро», «Куштымо сем».
1936 ийыште «Ленин корны» газетыште (12 октябрь) поэт тыге каласен: «Сола мары мырывлӓ шукы улы. Лыдышат мыры лыдыш статьян ылеш. Тӹшец ӹне формыжым лыдышлан нӓлмӹлӓ? Мӹнь тӹшецок нӓльӹм. Пӓлӹм эдемвлӓ П.Г.Григорьев дон С.Г.Эпин тенгеок ӹштӓш шӱдевӹ».
Тыге тудо «Иквӓреш пӱкш погаш» мыры семеш «Иквӓреш клубышкы», «Ирӹ жерӓн шактӓ» семеш «Пӧртӹш ашкед пырышымат» у «муро-влакым» возен. 1940-1941 ийлаште, МарНИИ-ште пашам ыштыме жапыште, шуко мурым, калыкмутым поген. Нуно институтын архивыштыже аралалтыт – «Кырык мары халык мырывлӓ» (2005) кугу книгаш, «У сем» журналеш (1992) савыктеныт.
«Лыдышвлӓ» (1935) книгаштыже поэт илышын саеммыжлан куанен, кыртмен тунемаш да пашам ышташ ӱжеш.
Поэтын программыже «У сусу» почеламутышто коеш:
Эх, ӹлӹмӓш, ӹлӹмӓш, Тӹньӹм мактен мырем!
У сусу дон ӹвӹртӓш
Мӹнь кредӓлӓш пырем.
«Йошкар кутко-влак» (1933) почеламутыштыжо ончыкылык поэмын тӱсшӧ палдырна:
Кыткывлӓ шӱнгӓштӹм
Цилӓн кычен аралат.
Колхозвлӓ пӓшӓтӹм
Цилӓн ӹштӓш талашат.
1937 ийыште кугу репрессий лийын, Першутымат вурсеныт – «буржуазный националист- влаклан» полшенат маныныт. Поэт ӧрдыжыш кораҥын утлен: музыкальный техникумышто тунемше К.Беляев дене илен – «Кыткы сӱӓн» поэмым возен. 1939 ийыште эрык шукырак лийын – Першут «Пеледшӹ сӓндӓлӹк» альманахым редактироватла, тушан (3-шо №) «Кутко сӱан» поэмыжым савыкта. 1940 ийыште тудым Писатель ушемыш пуртымо, тунам характеристикыште тыге возеныт: «Поэма в массах читателей имеет огромный успех». М.Казаков тыге каласен: «Першутын «Кутко сӱан» поэмыже марий литературын шӧртньӧ фондешыже курымешлан кодеш».
Тыште поэтын талантше раш коеш. Калык мурын, калык йылмын тӱрлӧ оҥай таҥастарымашым, эпитетым, оҥартыш мутым кучылтын, Першут сӱан сценым пеш сай сӱретлен: теве кузе сӱан калык ӱдырым налаш кудалеш, теве кузе сӱаныште мурат да куштат, мом чиен шогалыныт. Тыштыже марий калыкын тӱсшым, койышыжым чын да шинчаш койшын почын пуымо. Лудмет годым тыге чучеш, пуйто тый мо лиймым шкеак ужат да шкеак колат. Поэмын геройжо-влак чыла шотыштат сай улыт: нуно пашам йӧратат, мураш-кушташ пеш кертыт, икте-весе дене келшен илат, чыла пырля ыштат, неле жапыште тушман ваштареш лӱдде кредалыт. Качымарий ден оръеҥ икте-весыштым чот йӧратат – нуным нимо ойырен ок керт, йӧсӧ годым икте-весыштым огыт кудалте. Тиде мужыр шкенжым калык деч ок ойыро, калыкат тудым пагала, тушман деч утара.
Поэмыште сайын ончыктымо: мо тыгай пиалан илыш. Сюжетлан материалым калык илыш да калык йомак гыч налме, шуко мурым да такмакым, калыкмутым кучылтмо. Садлан тиде йӧратыме поэма лийын. Першут Пушкин да Ершов семын у йомакым шонен луктын, илышым чын да мастарын сӱретлен кертын.
Кушкын шушо моло писатель семын Першут возаш тӱҥалше-влаклан пеш кугу полышым пуэн шоген. 1939 ийыште нуным поэт Йоласал райцентрыш поген, сылнымут паша нерген ойлен, поэмыжым лудын. Тушто ончыкылык поэт-влак Г.Матюковский, А.Канюшков лийыныт, поэмым шулен, чот куанен колыштыныт. Тидын нерген шарнен, варажым А.Канюшков тыге возен: «Ме, талантшылан ӧрын, пеш куанен колыштынна, шкат тыге возаш тӱҥалаш шоненна».
Н.Ильяков «Пет. Першут» очеркыштыже (III т., 1994) поэтын пашажым, туныктымыжым оҥайын сӱретлен: «Мӹнь шукы гӓнӓ тоныжы ӹлынам. Поэзи гишӓн попаш тӹнгӓлеш гӹнь, веремӓ эртӹмӹм викок мондет. Тӹдӹ мӹлӓнем стихотворенийы правилывлӓм простан, пӓлӓш лимӹлӓ ынгылдарен:
– «Аш-аш, эш-эш» шамак мычашвлӓ рифмымӓк ӹштен. Рифма остатка ударный слогеш вацшашлык.
Вара кӹжгӹ тетрадьым шӓрген лӓктӹ:
– Теве анжалдай доко. Тиштӓкен цилӓ ик слоган рифмывлӓ погымы ылыт. Ужыда: «кай, май, пай, рай». А теве кок слоганвлӓ: «ӓви, тӓ вет, тӓвӓ» дӓ молат.
– Ане, цилӓ ганьок, манаш лиэш. Теве – ик тетрадь. А каждый страницӹштӹ - кым столбик. Стихӹм сирӹмӹ годым керӓл шамакым моаш куштылемдӓ».
Эн сай почеламутшо-влакым Першут 1940 ийыште «Пеледмӓш» книгаш печатлен. Тыште Шочмо эл, йӧратымаш нерген, сатирика, политика лирикым, йоча-влаклан возымым савыктыме. Южо поче- ламутшым калык йӧратен мурен: «Йӧратыме ӱдыр», «Таҥжым ӱдыр ужата» да молат.
Кугу сар тӱҥалмек, поэт элнам герой семын аралаш ӱжын возен:
Партинӓ сӹнгӓш виктӓрӓ,
Кенӓ паштекшӹ кышкак!
ӓлдӓ фашиствлӓм пӹтӓрӓш,
Тӓнгвлӓ, цилӓн иктӹ гань!
Тудо умылен: сар неле да кужу лиеш, садлан чылалан чот тыршаш кӱлеш:
Фашист цуцалан шором пуаш
Пиш шукы келеш танк дӓ пушка.
Снабжаяш арминӓм соок
Труенӓ тилӹштӹ йӓнг пыток!
Сӹнгенӓ врагвлӓм соикток!
Тудын возымыжым «Фашизм ваштареш» коллективный сборникыш савыктыме. Поэт сарыште артиллерист лийын, герой семын кредалын, сусыргенн, элна верч вуйжым пыштен.