Европа Унионыштыш гражданвлäн тӹнг прававлäштӹ

Европа Унионыштыш гражданвлäн тӹнг прававлäштӹ Ницца халашты 07.12.2000-шӹ ин пингӹдемӹмӹ.

I — ЭДЕМӸН ÄКШӸ, ТӸДӸМ ШОТЕШ ПИШТӸМÄШ

1 §. Эдемӹн äк, тӹдӹм шотеш пиштӹмäш: Эдемӹм ӱлӹксӹш шӹндäш ак ли. Тӹдӹн äкшӹм шотеш пиштӹмӹлä дä закон доно ӹшӹклӹмäн.

2 §. Ӹлäш права: 1. Цилä эдемӹнок ӹлäш праважы улы. 2. Иктӹмäт колымаш приговор доно суяш ак ли.

3 §. Цилä эдемӹнок тӹдӹм тӹкäлäш лидӹмӹ праважы улы: 1. Цилä эдемӹнок кыце fизически, тенгеок психологически тӹкäлäш лидӹмӹ праважы улы. 2. Медицинский дä биологический аспектӹштӹ лӹмӹнок техень тергӹмäшвлäм шотышкы нäлмӹлä:

4 §. Эдемӹм орландараш, шиäш, мыскылаш, карштымашым кандышы наказани методвлäм кычылташ ак ли: Иктӹнäт эдемӹм орландарш, шиäш, мыскылаш, карштымашым кандышы наказани методвлäм кычылташ праважы уке.

5 §. Рабствышты иктӹмäт урдаш ак ли: 1. Иктӹмäт раб семӹнь кычылташ äль питӹрен урдаш ак ли. 2. Иктӹмäт оксам тӱлӹде пäшäм ӹштӹктäш ак ли. 3. Эдемвлäм товыра гань выжалаш иктӹнäт праважы уке.

II ИРӸКВЛÄ

6 §. Ирӹкäн лиäш дä безопасностьышты ӹлäш права: Цилäнок ирӹкäн лиäш дä безопасностьышты ӹлäш праважы улы.

7 §. Приватный (частный) дä семня-йых ӹлӹмäшӹм шотеш пиштӹмäш: Приватный (частный), семня-йых, тӹдӹн пöртшӹм дä токыжы толшы сирмäш-корреспонденцивлäм тӹкäлäш ак ли, нӹнӹм шотеш пиштӹктäш праважы улы.

8 §. Эдем гишäн инfормацим шäрен кашташ ак ли: 1. Эдем гишäн погымы инfормацим йӹрвäш шäрен кашташ ак ли. 2. Ти инfормацим кычылтмаш компетенци дä эдемӹн согласижӹ доно, закон семӹнь лишäшлык. Махань инfормацим эдем гишäн погымы, тидӹ доно пäлӹмӹ лиäш дä керäл годым, самыньвлäм тöрлäлтäш тӹдӹн праважы улы. 3. Ти законвлäм шотыш нäлмӹ агыл гӹнь, нӹнӹм контролируйышы независимый органышкы ядмаш доно лäкмӹлä.

9 §. Мыжырангаш дä семням вояш права: Цилäнок мыжырангаш дä семням вояш правашты улы дä тидӹ цилä сäндäлӹкӹшток закон семӹнь пингӹдемдäлтеш.

10 §. Шанаш, ӹшке шанымашвлäм келесäш дä йымым ыдылаш права: 1. Цилäнок шанаш, ӹшке шанымашвлäм йäллäн келесäш, тӱнымбакы ӹшке семӹнь анжаш дä йымым ыдылаш правашты улы. Эдемӹн религин конfессивлäм вашталташ, мненижӹм индивидуально äль эдемвлäн группа лӹм доно келесäш, церкӹшкӹ кашташ, религин законвлäжӹм тыменяш праважы улы. 2. Тӱнымбакы анжалтыш äмäл доно армиштӹш служба гӹц отказалташ цилäнок правашты улы дä тидӹ кугижäнӹшвлäн закон семӹнь компетенци доно лишäшлык.

11 §. Шамакым ирӹкӹн келесäш дä инfормацим вашталтылаш права: 1. Цилäнок шамакым ирӹкӹн келесäш правашты улы. Ти права семӹнь мненим ирӹкӹн келесäш, инfормацим ирӹкӹн пуаш дä нäлäш правашты улы дä оfициальный органвлä, нӹнӹ хоть-махань территориштӹ лиштӹ, ваштареш ылшы мерывлäм кычылтшашлык агылеп. 2. Прессын ирӹкшӹм дä тӹштӹш шукы йиш анжалтышым шотеш пиштӹмäн.

12 §. Погыналташ дä ушемвлäм ӹштäш права: 1. Цилäнок погыналташ дä ушемвлäм ӹштäш правашты улы, лӹмӹнок тидӹ политикӹштӹш партивлäм, проfсо@з дä ушемкымдем пäшäвлäм тӹкäлеш — тидӹ семӹнь цилä эдемӹнок весӹвлä сага проfсо@звлäм, вес йиш ушемвлäм ӹштäш дä тӹшкӹ ушнен, ӹшке интересвлä верц шалгаш праважы улы. 2. Унион политикӹштӹш партивлä вӹкӹ мелӹн анжа дä нӹнӹ гач гражданвлä ӹшке мнеништӹм келесен кердӹт дä политика доно интересуялт, активный ылмыштым анжыктен кердӹт.

13 §. Кунстын (искуствын) дä шӹмлӹмäш пäшäн ирӹк ылмышты: Кунстын дä шӹмлӹмäш пäшäн ирӹкӹн виäнгмӹштӹлäн гарантируйымыла. Академический ирӹкӹм äклӹмӹлä дä шотеш пиштӹмӹлä.

14 §. Тыменяш права: 1. Цилäнок тыменяш дä проfессим нäлäш правашты улы. 2. Ти права семӹнь тыменьмäш такеш, оксам тӱлӹдеок ораганизуйымы лишäшлык. 3. Демократи принцип доно тымдымаш системӹм нäнгешӹ махань-шон школвлäм пачаш права улы. Äтя-äвäвлä мам школышты тымдат, махань этический, моральный дä религи шӱлӹш доно школвлä тетявлäштӹм тымдат, тидӹ паштек вäнгäш правашты улы.

15 §. Проfессим нäлäш ирӹк дä пäшäм ӹштäш права: 1. Цилä эдемӹнок пäшäм ӹштäш дä айырен нäлмӹ проfессижӹм виäнгдäш праважы улы. 2. Унионын гражданвлäжӹн ирӹкӹн ик сäндäлӹк гӹц вес сäндäлӹкӹшкӹ пäшäш кашташ дä ӹлäш правашты улы. 3. Унион öрдӹж гӹц толшы гражданвлä пäшäшкы толыныт гӹнь, унионыштыш гражданвлäн ганьок условивлä доно пäшäм ӹштäш правашты улы.

16 §. Предприниматель лиäш права: Эдемвлäн предпринимательствышты пиш мотивируялтеш дä тидӹлäн шукы йиш гаранти улы.

17 §. Пайдалан хоза лиäш права: 1. Цилä эдемок закон семӹнь, алталыде пайдам погаш, тӹдӹм кычылташ дä весӹлäн пуаш дä заве]аним сирäш праважы улы. Иктӹн гӹцäт тӹдӹн пайдажым шолышташ дä конfискуяш ак ли. Техень ядмаш анзыкы толеш гӹнь, тидӹм законвлäм шотышкы нäлӹн, ӹштӹмäн. Пайдажым ямдышы эдемӹн компенсацим тергäш праважы улы.

III ЦИЛÄЛÄН ИКАНЬ ПРАВАВЛÄ

20 §. Закон анзылны цилäнäт икань праваан ылыт: Цилä эдемок закон анзылны икань праваан ылыт.

21 §. Дискриминаци ваштареш ылмаш: 1. Махань-шон дискриминаци: пӱэргӹ дон ӹдӹрäмäш лоштышы, расовый, кавашты цӹре доно, этнический äль социальный статус доно, генетичски, йӹлмӹ шотышты, религи äль тӱнымбакы дä политический дä вес йиш анжалтыш доно, изи халыкын предствавительжӹ вӹкӹ, паян äль незер, махань семняштӹ шачмы доно, инвалидность, игот, сексуальный ориентаци дä весӹ донат дискриминаци уке лишäшлык. 2. Национальность шотышты нимахань дискриминаци лишäшлык агыл дä тидӹ Европа Унионым ӹштӹмӹ тӹнг документвлäштӹжок пäлдӹртӹмӹ.

22 §. Культурывлäн, религивлäн дä йӹлмӹвлäн шукы цӹреäн ылмышты. Унион культурывлäн, религивлäн дä йӹлмӹвлäн шукы ылмыштым дä шукы цӹрештӹм äклä.

23 §. Пӱэргӹвлä дон ӹдӹрäмäшвлä лоштыш икань праваан ылмаш: Пӱэргӹвлä дон ӹдӹрäмäшвлä лоштыш икань праваан ылмаш пäшä вäрвлäштӹ дä пäшäдäрӹм тӱлӹмäшӹн цилä монгыржым ик ладын тӹкäлшäшлык. Равноправин принципвлäжӹ семӹнь, тӹ пол, кыды чӹдӹнрäк иктä-кышты представляйӹмӹ лин, тидӹм тöрлäш манын, керäл мерывлäм принимаяш лиэш.

24 §. Тетявлäн правашты: 1. Тетян яжон дä тырышты, тӹдӹм переген дä анжен ӹлäш праважы улы. Тетя ӹшке мненижӹм ирӹкӹн келесен кердшäшлык. Тетян мненижӹм колышт мыштымыла дä ма тӹдӹн доно кӹлдäлтӹн, кушмы семӹньжӹ, шотышкы нäлмӹлä. 2. Оfициальный äль частный учрежденивлäштӹ тетя доно кӹлдäлтшӹ ядмашвлäм анжымы годым, пӹтäриок тетя гишäн шанен, тидӹм ӹштӹмӹлä. 3. Цилä тетянок äвä дон äтя сага ӹлäш праважы улы, тидӹ тетян интересшӹ дä шулыкшы ваштареш агыл гӹнь.

25 §. Шонгывлäн прававлäштӹ: Шонгывлäн шотын, нӹнӹн эдем äкӹштӹм шотышкы нäлӹн, ушемкымдем дä культура ӹлӹмäшӹштӹ активно участвуен, ӹлäш прававлäштӹ улы.

26 §. Инвалидвлäн ӹлӹмäшӹшкӹ адаптируялташ прававлäштӹ улы: Унион инвалидвлäн прававлäштӹм дä частный ӹлӹмäшӹштӹм шотышкы нäлеш, нӹнӹлäн палша, нӹнӹ ушемкымдем ӹлӹмäшӹштӹ участвуйышты манын, керäл тымдымашым пуа дä проfессиональный адаптацим организуя.