Венгрвлӓн гуманизм дон реформаци жепӓш сӹлнӹшая
Венгрвлӓн гуманизм дон реформаци жепӓш сӹлнӹшая
Проза
[тӧрлӓтӓш | кодым тӧрлӓш]Венгрин мынастиврлӓштӹ кӹдӓлӓш курымвлӓн документвлӓн копивлӓм ӹштенӹт, типографивлӓштӹ Мохачи кредӓлмӓш паштекшӹ вырсы гишӓн вескид сӓндӓлӹквлӓштӹ (Краковышты дӓ Венышты), Бенедек Комйати доно сӓрӹмӹ Рим ӓтян сирмӓшвлӓм (Сзент пáл лежелеи магыар ныелжен, 1533) дон Габор Пештин венгрӓнгдӹмӹ (венгр йӹлмӹш сӓрӹмӹ) зопын ямаквлӓм (1536) венгрла пӹтӓриш пӓшӓвлӓм пецӓтленӹт.
Роттердам расмусын тыменьшӹжӹ Габор Пешти (Гáбор Пести) сӓрӹмӹ пӓшӓвлӓжӹ доно венгрлаат сӹлнӹшаям латин ганьок сирӓш лимӹм анжыктен кердӹн. Сӓрӹмӓш пӓшӓм тӹдӹ пӓленок тӹнгӓлӹн: "Йӹлмӹ гӹц йӹлмӹшкӹ сӓрӹмӓш, ӧрӓт веле, халыквлӓ лошты шӹренок вӓшлиӓлтеш"- тӹдӹ анзыл шаяштыжы сирӓ дӓ шанымашыжым пакыла виӓнгдӓ "дӓ седӹндоно мӹнят, ӓтявлӓнӓн ӓтявлӓштӹн йӹлмӹштӹм тошты ышан шанымашвлӓ доно пайдарынем."
Ӹшке пӓшӓжӹ вӹкӹ эче серьезнерак Краковышты тыменьшӹ Йанош Сӱльвестер (Йáнос Сылжестер) анжен. Тӹдӹ шукы филологи текстӹм пецӓтлен, шамаклан, пӹтӓриш "Сӓрӹзӹн латин-венгр лӹмдерӹм" моло тыменьмӹжӹ годымок сирен. Сӱльвестрӹн ӹлӹмӓшӹжӹ тӧр корнан ылде, но филолог семӹнь тӹдӹ Вена университетӹн профессоржы якте кушкын кердӹн. Пӓшӓжӹ яжон кежӹ манын, тӹдӹлӓн Тамаш Надошди лӹмӓн паян протежежӹ палшен. Йанош Сӱльвестрӹм сек когонжок Грамматица Хунгаро-латина (1530) лӹмӓн пӹтӓриш венгр йӹлмӹ грамматикӹм сирӹшӹ семӹнь пӓлӓт. анзыл шаяштыжы тӹдӹ туан йӹлмӹн шукы яжо монгыржы гишӓн сирӓ дӓ пӓлдӹртӓ: "Книгӓвлӓм сирӹмӹнӓ годымат туан халыкнан йӹлмӹжӹм, ти пайдам кычылтына гӹньӹ, кыдым мӓ гӹцӹннӓ шӹлтен шӹндӹмӹ ылын дӓ кыдым мӓ ӹнде капаен лыктынна, тенге мӓ шукыштат агыл незервлӓ гӹц паянвлӓ лин кердӹнӓ."
У Согоньым Сӱльвестер 1541-шӹ ин сӓрен. Тӹдӹ лыдышла евангелим сирӹшӹ семӹнь пӓлӹ ылеш. Тенге венгрвлӓ лошты классический метрӹм тӹдӹ пӹтӓри кычылташ тӹнгӓлӹн. Дӓ результатвлӓжӓт яжовлӓ ылыныт. Ти ивлӓн реформаци сирӹзӹвлӓӓт ӹшкӹмӹштӹм анжыкташ тӹнгӓлӹнӹт. Шукынжок нӹнӹ церкӹ дӓ сӹлнӹшая историэ]ӓт ӹшке лӹмвлӓштӹм коденӹт, но тенге гӹнят, нӹнӹн пӓшӓвлӓштӹ шукыжымок теологи докы, сӹлнӹшая докы агыл, лишӹл ылыт. седӹндонат нӹнӹ гишӓн шукыжымок анат сирӹ.
Ти авторвлӓ лошкы Марти Лӱтерӹн пӹтӓриш венгр тыменьшӹжӹ, 1530-шы ивлӓн реформатор Матиаш Девай Биро (Мáтыáс Дéжаи Биро, кол. 1545), Венгрин кальвинист церкӹлӓн негӹцӹм пиштӹшӹ Петер Мелиус Йухаз (Пéтер Мелиус Йухáсз, 1536-1572) дӓ Венгрин униат церкӹн тӹнг вижӹ, философшы, Трансильвани венгр Ференц Давид (Ференц Дáжид, к. 1579) пырат. Венгрла пӹтӓриш гӓнӓ цилӓ Библим 1590-шы ин Гӧнциштӹ пецӓтлен лыкмы. Сӓрӹзӹжӹ Гаспар Кароли (Гáспáр Кáролыи, 1530-1591) ылеш.
Реформаторвлӓ истори дон мораль вӹкӹ ӹшке семӹньӹштӹ анженӹт. Нӹнӹн анжалтыш доно венгрла пӹтӓриш Тӱнымбал историм сирӹмӹ, кыдын авторжы Иштван Секели (Истжáн Сзéкелы). Тӹдӹн пӓшӓжӹ "Ти тӱнымбалны сек кого лиӓлтмӓшвлӓн хроника" (Цхроница ез жилáгнак йелес долгаирóл, 1559) маналтеш, кыдым реформацин анжалтыш доно сирӹмӹ. Ти пӓшӓвлӓ гӹц пасна Иштван Мадьарын (Истжáн Магыар, к. 1605) "Сӓндӓлӹквлӓ шукы самыньвлӓ гишӓн орланат" (аз орсзáгокбан жало сок ромлáсокнак окаиро´л, 1602) пӓшӓ гишӓн сирӓлтӹмӹлӓ, кышты автор вуйлатышывлӓн вуйнаматышты гишӓн веле агыл сирӓ, тӹдӹ кыце яжорак лижӹ манын тидӹ гишӓн программывлӓмӓт лыктеш. Сек тӹнгжӹм тӹдӹ "йымыдымы" католиквлӓ ваштареш кредӓлӓш дӓ ушемкымдемӹштӹш нелӹцвлӓм сӹнгӓш ӱжеш.
Реформаци жепӓш драматурги
[тӧрлӓтӓш | кодым тӧрлӓш]Реформаци годшаш рокеш венгрла сирӹмӹ драматургиӓт важшым колтен. Но сек пӹтӓриш драма Трацтус стеллае 1090 и донок эче датируялтеш. ЬЖИ-шы курымын пӓлӹмӹ драматургеш Михали Старай (Михáлы Сзтáраи) шотлалтеш, кыды лӱтеран пастор ылын. Тӹдӹн драмывлӓжӹ реформаци пропаганда шӱлӹш доно сирӹмӹ ылыт дӓ яжон тымдымы протестант пасторвлӓ католик попвлӓ гӹц яжорак ылмышты гишӓн тӹштӹ шайыштыт. Шамаклан, тидӹм "Лачокла пастор гишӓн" (аз игаз папсáгнак тӱкӧре, 1559) драмышты ужаш лиэш.
Вес драма, кыды гишӓн сирӓлтӓш лиэш "Дебрецен диспут" (Дебрецени диспута, 1572) маналтеш. Тиштӓт тӹнг темӹ ыдылмашвлӓ лоштыш конкуренци доно кӹлдӓлтӹн, ӹндежӹ Венгрин кальвинист вуйлатышы Петер Малиус Йухаз дон коллега Ференц Давид лоштыш диспут гишӓн шая кеӓ. Ти драмын йӹлмӹжӹ пиш паян дӓ ӹлӹшӹ, сатира йӧн активно кычылталтеш. Тидӹжӹ кыце авторын мастарлыкшым, тенгеок венгр драматургин виӓнгмӹжӹмӓт анжыкта.
Яжо йӹлмӹ доно тенгеок пӓлӹдӹмӹ авторын "комеди Менихарт Балассин алталымыжы гишӓн" (Цомесиа Баласси Меныхáрт áрултатáсáрóл, 1569) пӓшӓжӹ сирӹмӹ. Тиштӹ ӹнде политика ядмашвлӓ анзыкы лыкмы ылыт. М. Баласси пӓлӹмӹ вырсывуйлатышы ылын. Политикӹштӹ сӹнгӓш манын, ти драмышты тӹдӹм алталышы эдем семӹнь анжыктымы.
Мычашеш реформаци годшаш кок прозаик-драматург гишӓн пӓлдӹртенӓ дӓ нӹнӹлӓн шукырак вӓрӹм айыренӓ.