Венгрвлӓн важвлӓштӹ дӓ кугезӹ курымаш поэзиштӹ

Венгрвлӓн важвлӓштӹ дӓ кугезӹ курымаш поэзиштӹ

Венгриш толмаш

Венгрвлӓ кӹзӹтшӹ территориштӹштӹ, Карпат кырыквлӓ лишнӹ, тӹжем иӓт утла ӹлӓт. 896—900-шӹ ивлӓ лошты икӹжӓк-иктӹштӹ доно цаткыды кӹлвлӓм кычышы имни кӹтӧзӹ племенӓвлӓ, йыхвлӓ ти территориш ӹлӓш ванженӹт, кыдывлӓм Вадывел Европа хрониквлӓ хунгарус лӹм доно лӹмденӹт. Кӹтен ӹлӹшӹ печенегвлӓ нӹнӹн мӱлӓндӹвлӓш толын, нӹнӹм шӹкен лыктыныт дӓ хунгарвлӓлӓн Днепр дон Днестр лоштыш территорим кодаш дӓ вадывекӹлӓ тӓрвӓнӓш вӓрештӹн. Тенге гӹнят нӹнӹн корнышты доно первирӓк, 300-шы ивлӓн ти мӱлӓндӹвлӓ мычкы гуннвлӓ дӓ 600-шы ивлӓн аварвлӓ эртенӹт. Венгрвлӓ, вес толшы халыквлӓ доно тӓнгӓштӓрен, цӓшӓнрӓквлӓ ылыныт. Первирӓк ирвец толшы племенӓвлӓ Европылан кого лӱдӹшӹм сагашты канденӹт, но ӹшке виӓнгмӹ доно алнзылнырак ылшы халыквлӓ ваштареш кредӓлӹн, нӹнӹлӓн халык семӹнx ямаш пуйырен ылен. Венгрвлӓжӹ гӹньӹ, у мӱлӓндӹш толмыкышты, тӹштӹ у семӹнь ӹлӓш тыменяш цаценӹт. Тенге нӹнӹ Европыштыш мӱлӓндӹ кычылтмы дӓ мӱлӓндӹн хоза ылмы системеш тымень кердӹнӹт. Тидӹ ӹшке кугижӓнӹш дон халык культурым виӓнгдӓш палшен.

У мӱлӓндӹвлӓш ванжымы паштек, венгрвлӓ ӹнде организуйыдымы тотемист племенӓвлӓ гӹц шалгышы халык ылделыт, нӹнӹ номадист-феодальный кӱкшӹцӹш виӓнг шоктенӹт ылын. Молнам ти мӱлӓндӹштӹ ӹлӹшӹ славян племенӓвлӓ толшывлӓ лоэш шылен кенӹт дӓ ныр пӓшӓвлӓ доно пӓлӹмӹм ӹштенӹт. Вадывел Европышкыла кемӹ ваштареш венгрвлӓм нимат шагалтен кердде. Тӹ курымвлӓн халыквлӓн вӓр гӹц вӓрӹш каштмы жепвлӓм ӹлӹмӹ. Рушла тидӹ (Великое переселение народов маналтеш). Тӹнӓм, кынам датчанвлӓ англилӓн тырын ӹлӓш ирӹкӹм пуделыт, норманнвлӓ Мӱлӓндӹлоштыш тангыж (Средиземное море) якте шоныт дӓ герман племенӓвлӓ слявянвлӓм Одер-йогы тӹр гӹц ирвекӹрӓк шӹкен лыктыныт, венгрвлӓ кӹзӹтшӹ австри, Бавари, Швейцари, Йыдвел Итали дӓ Франци территоривлӓштӹ кредӓлӹнӹт. Венгрвлӓ пиш кого аравлӓ доно сӓрненӹт дӓ седӹндонат тӹ курымвлӓн шая лӓктӹн: «лӹвӓлнӹштӹ мӱлӓндӹ шелӹн ак ке дӓ вӹкӹштӹ пӹлгом урын ак вац гӹньӹ, нӹнӹм нимат шгалтен ак керд». Тенге Прӱми абат Решнон сирмӓшӹштӹжӹ сирӓлтеш.

Кейзар Отто Икшӹн яжон организуйымы феодальный дӓ виӓнгшӹ техникӓн армижӹ венгрвлӓн анзыкыла кемӹштӹм шагалтен кердӹн. Венгрвлӓн мыктешкӹ армиштӹ пӹсӹ ылын, но худан вооружаялтшы, седӹндонат тӹдӹ 995-шӹ ин аусбург лӹвӓлнӹ шин шӓлӓтӹмӹ лин. Тидӹ паштек венгр йыхвлӓн лужавуйвлӓштӹ халыкланышты кыце ӹлен лӓктӓш лиэш, шанаш тӹнгӓлӹнӹт. Нӹнӹ семӹнь Дунай дон Тиса-йогывлӓн территоривлӓэш ӹлӓш кодаш гӹньӹ, тӹнӓм тиштӹш культурывлӓмӓт, феодальный ушемкымдем организацимӓт шотыш нӓлмӹлӓ дӓ у семӹнь ӹлӓш тыменьмӹлӓ — тидӹм нӹнӹ ынгыленӹт. Седӹндонат герцог Геза (Гéза) дӓ тӹдӹн Иштван (Истжáн) эргӹжӹ хырестӓлтӹт дӓ X-шы курымын венгр халыкат хӹрестӹмӹ лин. Тиштӹ ик моментӹм пӓлдӹртӹде ак ли, нӹнӹ Рим (католицизм) ыдылмы овуцам айыренӹт, а Константинопольын православим агыл. Тидӹ гӹц пасна тӹ жепӹн Венгриштӹ частный кидӹштӹ пайдам кычылтмыланат негӹцӹм пиштӹмӹ. Тенге Венгрин кугижӓнӹш шачын.

Первиш поэзи

У мӱлӓндӹш толмы жепӹн венгрвлӓн ӧрт культурышты лач ышма доно попымы (устный) традициӓн веле ылын. Тидӹм эче халык поэзи лӹм доно лӹмдӓш лиэш. Шамаквлӓн «тистӹ, буква» (бетӱ) дӓ «сирӓш» (ир) тошты ылмышты пиш первиок сирен мыштымы гишӓн попат. Ти сирен мыштымашыжы кужы текствлӓм сирӹмӹм эче ак анжыкты. Тидӹ кӹтӹк информацим пумы гишӓн пӓлдӹртӓ — пу вӹлӓн пӹчкеден ӓль кӱ вӹлӓн ыдырен анжыктымы текствлӓм. Тӹ жепӹн венгрвлӓ 200 и нӓрӹ Византи донат кӹлвлӓм кыченӹт, кыды венгржы лин кердеш грек (православный) ыдылмы овуцамат жеплен дӓ седӹндоно грек алфавит донат пӓлӹмӹ ылын. Рифмӓн-сирӹмӓш стиль шаманизм анжалтышан культурышты дӓ ӹлӹмӓшӹштӹ ситен ылын. Кугезӹ годшаш венгр халык поэзи оригинальный формыжы доно перегӓлт кодде, но варарак сирӹмӹ документвлӓм анжаш гӹньӹ, халык поэзиштӹш пиш первишӹ элементвлӓм моаш лиэш. У мӱлӓндӹш ванжымы жепӹн поэзи музыка, куштымаш дӓ драма доно цаткыдын кӹлдӓлтӹн — тидӹм шӹренжок шаман ӹштен шалген.

Шӹведӹлмӓшвлӓм, мужедмӹ шаявлӓм шаманвлӓ попенӹт, мыренӹт дӓ иктӓ-мам импровизируенӹт. 1488—1578-шӹ ивлӓ кытлан фольклор материалвлӓм погаш дӓ сирӓш интерес лӓктӹн, но шаманын мырывлӓжӹ тидӹ якте ямынат шоктенӹт. Но, шамаклан, пӓшӓ мырывлӓм ӓкрӓн жепӹнӓт мырымы гишӓн шукы документ улы. |пичный поэзин виӓн ылмыжы гишӓн латин йӹлмӓн хрониквлӓштӹш герой мырывлӓ гач пӓлен нӓлӓш лиэш. Герой мырывлӓм герцогвлӓ дӓ вырсы вуйлатышывлӓ лишнӹ ылшы регӧшвлӓ (регӧс) (нӹнӹ шаманын функцижӹм ӹштен шалгенӹт) мыренӹт. Таманяр курымвлӓ доно мырымы легендывлӓ логӹц коктым пӓлдӹртӓш лиэш. Иктӹжӹ- «Йозы шарды» (а цсодасзаржас) лӹмӓн ылеш. Тидӹ кымдан пӓлӹмӹ ылын дӓ венгрвлӓн тошты тотем вольыкышты гишӓн шайыштын. Тидӹ гӹц пасна у мӱлӓндӹш ванжымы гишӓн шайыштшы легенда «Ош имни» (а фехéр) дӓ Ь-шы курымвлӓн вырсы мырывлӓ гишӓн ӓшӹндӓрӹмӓшвлӓ улы. Латинлӓ сирӹмӹ эпичный поэзи оригинал йӹлмӹ гӹц пиш когон айыртемӓлт кердеш. Тидӹ гӹц пасна кугезӹ годшаш геройвлӓ гишӓн мырывлӓм варарак шачшы балладывлӓштӓт кычылтмым цаклаш лиэш (шамаклан «Исак Керекешӹн балладыжы», Керекес Изсáк Балладайа). Кугезӹ годшаш халык поэзим анжалаш гӹньӹ, тӹштӹ анзыл, шайыл агыл рифма ылын.