Петухов, Виталий Альбертович
| Петухов, Виталий Альбертович | |
|---|---|
| Шочын | 1954 ин 9 февральын |
| Шочмо вер | |
| Колен | 2016 ин 12 январьын[1] (61 и) |
| Колымо вер | |
| Страна | |
| Тыршымаш алан | журналист, редактор, сирӹзӹ, прозаик |
| Чап пӧлек да премий | |
Шаблон:Сортировка: по странамШаблон:Сортировка: по типам
Виталий Альбертович Петухов — поэт, прозаик. 1954 ин 9 пургыж тӹлзӹн Кырык мары районын Кого Сӧрманӓнгӹр солаэш шачын. Марий Элын С. Г. Чавайн лӹмеш кугижӓнӹш премин лауреатшы. Кужыӓнгыр районыштыш "Заря" газетӹн тӹнг редакторжы. Лыдышвлӓжӹм 1980-шы и годшен сирӓ. Кужэҥер поселкышты ылӓ. Поэзи гӹц пасна прозым сирӓ. Тӹдӹ мастаран романист ылеш, кыдын кидшӹ лӹвец техень романвлӓ лӓктӹнӹт:"Акрӓм" (1994), "Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж" (1998), "Кучкыжвлӓ дӓ курныжвлӓ" (2002), повестьвлӓ - "Цилӓжӓт ик кангӹж", "Шӹжвӹк йумӹ выд","Корны мыч арава кен","Тылваста", "Якшар покан автобус", фэнтези "А мӹнь - ымбак...".
Биографижӹ
[тӧрлӓтӓш | кодым тӧрлӓш]Петухов Виталий Альбертович 1954 ин 9 февральын Кырык мары районышты Кого Сӧрмнäнгӹр солаэш шачын. 1971 ин Пӹзӹкныр кӹдäлäш школым тымень пӹтäрӹмӹкӹ, Н.К.Крупская лӹмеш Марпедиститутын историко-филологический факультетыш пырен. Институт паштек Куженер районышты «Жерä» газетӹштӹ пäшäлäш тӹнгäлӹн дä корреспондент гӹц тӹнг редактор якте журналистӹн корным эртä. В. Петуховын пӹтäриш лыдышвлäжӹ 1968 ин «Йäмдӹ ли», «Ленин корны» газетвлäштӹ пецäлтлäлтӹнӹт, пакылажы республиканский газетвлäштӹ дä «Ончыко» журналышты цымыр поэтический книгавлäштӹ лӹмжӹ шӹренок вäшлиäлтäш тӹнгäлӹн. «Шылдыран ивлä» (1982), «Со пуры лижӹ!» (1990) лыдыш книгäвлäм лыктын. Тӹлец пасна руш йӹлмӹ доно лыдышвлäжӹ Москвашты лäктӹнӹт, «Середина земли родной» («Современник», 1987), «Марийский край, земля Онара» («Советский писатель», 1989) сборниквлäш пыренӹт. В. Петухов «ӹлӹмäш жепем», «Кугилä», «Шам», «Атаман» поэмывлäм сирен. Пӹтäртӹш жепӹн тӹдӹ утларак прозылан кымылангын. Тӹнгäлтӹшӹм тӹдӹлäн 1984 ин лäкшӹ «Шӹжвӹк йӱмӹ вӹд» лӹмäн книгä пиштен. Варажы тӹдӹ исторический сӹнäн «Кошкышы укшвлä» повестьӹм, «äкрäм» дä «Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж», «Кучкыжвлä дä курныжвлä» романвлäм « У сем» журналышты пецäтлен. В. А. Петухов 1991 ин гӹц Россий писатель ушемӹн членжӹ лиэш. 1996-1997 ивлäн пäшäм иктешлӹмӹ доно тӹдӹлäн Мары Эл Республикын С.Г.Чавайн лӹмäн государственный премин лауреат лӹмӹм пумы. 1998 ин В.А. Петухов 5 Финн – угр писательвлäн международный конгрессын участникшы ылын. Эчежы газет пäшäм шотыш нäлӹн, тӹдӹлäн Мары Эл Республикы заслуженный журналист лӹмӹм пуэнӹт. Виталий Петухов ӹшке творческий корныжым поэзи гӹц тӹнгäлӹн. «Шылдыран ивлä» - пӹтäриш лыдыш сборникшӹ, а кокшыжы – «Со пуры лижӹ!» Ти лыдыш сборникшӹ1990 ин Йошкар-Олашты Мары книгä издательствышты пецäтлäлтӹн. «Поэтӹн шанымашыжы раскыды, йäнгжäт лыдшылан виш. Прозыштат, поэзиштäт ум кӹчäлеш. Тӹдӹн поэтический шамакшы айыртемӹнок сäмрӹквлäлäн лишӹл, шÿм семеш», - тенге книгäн рецензиштӹ сирӹмӹ. Сборник 7 кӹдеж гӹц ылеш, каждый кӹдежӹн ӹшкӹмжӹн тематикыжы, шанымашыжы. Книгä «Анзыл шамак» лыдыш доно тӹнглеш, автор лыдшывлäм изи годшым äштäлтäш ÿжеш. «Тетян ӹлӹмäш – аяран игечӹ», - манеш тӹдӹ. Пӹтäриш кӹдеж «Цäрä ялан жепем» лӹмäн ылеш, поэт изи годшы ӹлӹмäшӹжӹм сусу кымыл доно äшӹндäрä. Шамак толшеш, «Тау» лыдышышты ӹшке äтя-äвäжӹлäн пуры шÿмӹн лимӹштӹлäн, цäшäн житям пумыштылан таум ӹштä. ӹшкӹмжӹм куку доно тäнгäштäрен, тенге келесä: Куку игӹм кушта лагы, Тидӹм тäжӹ äштӹдä! Мӹньжӹ кушкым куку агыл Шкӹмнäн цат семняштӹнä. Солаэш кушшы тетявлäм, кого лимӹкӹштäт, туан солашкы со шыпшеш: Но йäнг ладна агыл вес велнӹлä каштын, Со шыпеш ыжар сиремäн öлицäш. («Солашкы»). Кокшы кӹдежӹштӹшӹ лыдышвлä романтика шÿлӹшäн ылыт, сäмӹрӹквлäн ӹшке силаштылан, анзыкылашылан ӹнянӹмäшӹштӹм пачыт. Шокшы шÿм дон ашкедӹнä анзык, Пуры кид дон ӹштенä мä шукым. У халавлä паштекнä лит, анжы! Кенä анзыкы – сäмӹрӹк, шулык. («Корнышкы»). Лач сäмӹрӹк жепӹн пӹтäриш яратымашын тылсалымжы шÿмӹштӹ ӹлӹжеш, сусум, тыргыжым, ӹнянӹмäшӹм шачыкта. Мӹлääм агыл, шÿметлäн ӹнянӹ, Шижäт, йäнгӹн тылсотыжым виктем, Шÿдӹ лошты сек керäл мӹлäнем – Тӹньӹ веле, яратымем, иктӹ. («Тӹлäт»). «Сылык виквлä» кӹдежӹш пырышы лыдышвлäм техень корнывлä доно иктешлен келесäш лиэш: Вет мäжӹ яратеннä ыльы коктын, Юалгы годым ик тыл доно ӹреннä. Но эртен кешӹм ат керд мӹнгеш поктен, Карштарыш сäвӹм ак колышт веремä. «Сола» кӹдежӹштӹш лыдышвлä сола ӹлӹмäшӹм, сола халыкын сакой пäшäм ӹштӹмӹжӹм (шудым салымаш, кäвäнӹм кӹшкӹмäш, киндӹм куштымаш), йäрä жепӹм эртäрӹмӹжӹм сусу кымыл доно анжыктат, но тӹнäмок «Имнивлäм нӹнгеäт», «Шӹжӹм ужмаш» лыдышвлäштӹ сылык виквлääт шижäлтӹт. «Со пуры лижӹ!» кӹдежӹшкӹ В.Петухов ӹлӹмäш гишäн, эдемвлäн кайышышты, шанымашвлäштӹ гишäн, пäшä гишäн лыдышвлäм цымырен. Сусу ли – земля вӹлнӹ тӹнь ӹлет, Шотан пуры эдемвлä йӹрвäшет. Нӹнӹн шÿмӹштӹ ли тӹньӹ шӹрен, Вот кыштакен лачокшы йä цäшет. («ӹлӹмäш»). «ӹлӹмäш», «Жеп дä мä», «Кӹчäлмäш», «Йäнгӹн саслымы юк» лыдышвлäштӹ поэт ӹлӹмäш гишäн философ семӹнь шана дä ӹлӹмäшӹн ик тӹнг законжым пингыдемдä: Вет ӹлӹмäштӹ пуры келеш, Мир вӹлнӹ, тоны, шÿмӹштäт.
«Тагачшы кеч¿» лыдыш циклышты В.Петухов природышты лиäлтшӹ эксӹк гишäн шÿм ясы доно сирä. Шамак толшеш, «Кошкыш кугин мырыжы» лыдышышты куги ӹшке гишäнжӹ дä тäнгвлäжӹ гишäн, нӹнӹн анзыцшы веселä ӹлӹмäшӹштӹ, «шыжге шужген», «йишӹн» кушмышты гишäн попа. Кугилäшкӹ эксӹк толеш – «роэн шумы киä роша, колыш кäпвлä – ошы-ошы». ӹнде куги ойхыра дä шÿм ясыжым эдемвлäлäн лыктеш: Шкетем шалгем мӹнь ял вӹлнем, Тä коленäм, толи ӹлем. Эх, эдемвлä, тä, эдемвлä, Мажым шот дон перегедä?
Иктешлен келесäш гӹнь, В.Петуховын «Со пуры лижӹ!» сборникӹш пырышы лыдышвлä соты кымылан ылыт, каждый эдемӹнок йäнгӹштӹ шачшы шижмäшвлäм раскыдын пачыт, лыдшым ӹлӹмäш корныжы, йӹлмӹ йöнжӹ гишäн шаналташат тäрвäтäт. Виталий Петуховын талантшы поэт-романтик, поэт-философ семӹнь пачылтеш.
«Шачмы вäр» лыдыш Виталий Петуховын «Со пуры лижӹ» сборникӹштӹжӹ «Шачмы вäр» лыдышыжым утларак тӹшлен анжалаш келеш. Лирический герой ӹшкежӹ халашты ӹлä дä пäшäлä, но шӹренок туан солажым äшӹндäрä дä омынешӹжäт каеш. Поэт солам хала доно тäнгäштäрä дä техень шанымашыш шоэш : туан солашты халаштышы гӹц яжорак. Вет тӹштӹ ирӹк, «ялгавалым сиремет шыпшалеш», «нӧргӹ ваштар пулышемӹм ниäлтä». Коли солашты яжо агыл? Свезä воздух, йонгата мардеж, а кäнгӹжӹм моло цилä вäре ыжаргын каеш дä сакой йиш пеледышвлä пеледӹт. А халаштыжы ма улы? «Мӱлäндӹм асфальтыш пӹзӹрӹмӹ», йӹрвäш кого кӹрпӹц пöртвлä, машанет, вуйта воздухшат шӱлäш кодде. Келесаш келеш, поэтлäн шачмы вäржӹ доно халам тäнгäштäрäш сола гишäн сäмӹрӹк годшы äшӹндäрӹмäшвлäжӹ палшат. Поэт сӹлнӹ шая сäрäлтӹшвлäм кӹчäл мон: Лӹпкäтä мардежӹн ыжар утикäштӹ Яратем мӹнь кечӹн äзäлä рӹпшäлтмӹм, Шӹшер йиш тӹтӹрäм пӱäнäн цäшкäштӹ Дä ирӹ рӹмäлгӹн кек юкшын рӹшкäлтмӹм.
Лирический герой шачмы вäржӹм, солаштыш ирӹкӹм, пӧртӱм ярата. Тӹдӹ природым ярата веле агыл, ынгыла мӱлäндӹм, дä тӹдӹн йäнгжӹ каршта, кынам халаштыш асфальт доно мӱдӹмӹ мӱлäндӹм ужеш. Седӹндон яратым солашкыжы толмыкы веле, герой кäнен кердеш.
Петухов ӹшке солажы доно когоэшнä, сусу кымыл доно солаштыш пӧртӱм анжыкта, тидӹ гишäн лыдыш патриотический дä пейзажный жанран манаш лиэш.
Лыдышын тӹнг шанымашыжым пачаш поэт эпитетвлäм (лӹпкäтä мардеж, нöргӹ ваштар), тäнгäштäрӹмäшвлäм (кечӹн äзäлä рӹпшäлтмӹм, шӹшер йиш тӹтӹрäм, сäрнем тылык тетя ганьы), олицетворенивлäм (щӱмем шӹп агыл, шӱмем ярата), метафорывлäм (йäнг шушырын вӹр кемӹм, шӹшер йиш тӹтӹрäм пӱäнäн цäшкäштӹ) кычылтеш.
Лыдышлан шаныкалымаш сӹнӹм нӹл стопаан амфибрахи пуа. Рифма перекрёстный. Лыдышын формыжы содержанижӹлäн яралеш толеш. Виталий Петуховын «Шачмы вäр» лыдышыжы шӱмештӹм яргата кишäм коден дä ӹшке туан солаэмӹм эче келгӹнрäк яраташ кымылангда.
Этнофутуризм. Тенгеок келесаш келеш: Виталий Петухов ӹшке произведенивлäжӹм остатка жепӹн Кыйыр Витали псевдоним доно сирä. Техень псевдоним доно писатель «Кырык мары литературын «сӹлнӹ шаяжы» дä «худа шаяжы»» лӹмäн статьямат сирен («У сем», №2, 2002). Ти статьяшты постмодернизмын этнофутуризм йогы гишäн попа. Автор манеш: « Тӹдӹ утларак национальный литературывлäлäн келшен толеш дä утларак тӹштӹ виäнгеш». Петухов этнофутуризмын «кума äтяэш» финн профессор Кари Салламаам шотла. Тагачшы этнофутуризмым официально 1994 ин сäмӹрӹк финн-угр сирызывлä Эстоништӹ ӹлӹжтенӹт. Писательӹн шанымы семӹнь, «Этнофутуризм – тидӹ кӹвер. Ик мычащыжы доно тӹдӹ пасна халыкын äкрет годшы туан овуцавлä, религи вӹлнӹ киä, вес мычашыжы доно - улы эдем йыхын цымыр культурышты. Тенге тӹдӹ национальныйым дä интернациональныйым иктыш уша. Ик мычашышты – кырык мары поэзин силлабо-тоникäн сем, кырык марын первишӹ «ош лыдыш», кырык мары фольклорын символвлä, образвлä, персонажвлä. Вес мычашышты – каждый эдемӹн шӱм шижмäш, ыш дä шам. Этнофутуризм – тидӹ кӹвер, кыды цымыр халыкым дä «мӹнь»-ӹм иктӹш уша». «Модерниствлä шижмäшӹм у семӹнь, у йöн доно анжыктат: юк дä букван у кӹлдӹш гач, у йиш шамак кӹлдӹш доно, предложенин у йиш конструкци дä тӹлец молат».
Витали Петухов постмодернизмын перкежӹм тенге ынгылдара:
1. Техень произведенивлä литературный пространствым шошымшы полой годшыла, вес йогывлä корным пачыт, йӹрвäш тäвäт. 2. Техень произведенивлä кырык мары йӹлмӹм пайдарат, тӹдӹн лывыргыжым, тотшым, кöргӹ вижӹм, потенциалжым анжыктат. Поэт статьяшкы «АВВОХУТЕП» лыдышыжым пыртен. Теве икманяр корны: 5кӹж-кӹжгӹ курым ланзывлäм юкде шäргä, тӹр5-тӹр5, жепӹн пыра3 кид ваштшы 3дыкеш 5тäрä. АВВОХУТЕП - шӹвӹльтäн кынамжы, кынамжы – Йымы, кынам Карка шӹдӹр, Шакте шӹдӹр, Шарды шӹдӹр шайыкы йӹмä. Мам: а) ужеш, б) шижеш, в) колеш – сирä. Ђкрет годшы марынвлäн шӹндä тамгам. Тӹдӹн сирӹмӹ – кошкышы шунын ишкӹпись агыл ханга, агыл иероглиф. тӹдӹн сирӹмӹ – кыралдымы пӹлгомын ик äнгä, симсӹ, сары, якшар шӹдӹр хангвлä. Лыдышын рифмыжы дä ритмжы пыдыргышы, шанымашым трӱкӹшток ынгылашат ак ли. Эче ик айыртем: шамакым сирӹмӹ годым шот шамаквлäм пыртымы. Шамак толшеш, пыракым шамакышты пыра часть паштек 3 цифрым шӹндӹмӹ, вӹцкӹж шамакышты вӹц буквавлä вäреш 5 цифра. АВВОХУТЕП – тидӹ поэт ӹшкежӹ, тенге гӹнь, лыдышышты Петухов ӹшке творческий корныжы гишäн сирä. Иктешлӹмäш. Иктешлен келесäш гӹнь, Виталий Петухов поэзиштӹ со ум кӹчäлеш, кырык мары поэзишкӹ у йöнвлäм, у темывлäм пырта. Поэт этнофутуризм гишäн статьяштыжы сирен: «Мӹнь тӧрӧк келесем, реализм ваштареш ам ыл. Мӹнь «кыпышы пышан» произведенивлä ваштареш ылам». У лыдышвлäжӹ интересный ылыт, но мӹлäм Петуховын «Со пуры лижӹ!» сборникӹш пыртымы романтика сӹнäн, ире шанымашан лыдышвлäжӹ шӱм семешем ылыт.
. В.Петуховын «Ӓкрӓм» исторический романжы пасна книгä доно 1994 ин пецӓтлӓлт лӓктӹн. Писатель романым Ӓкрӓм восстанилӓн 150 и теммӹ лӹмеш сирӓш шанен, но шоктыдерӓк, дӓ произведени кок ишты веле лӓктӹн. Романым сирӹмӹ годым писатель шукы архивный материал доно пӓшӓм ӹштен, седӹндон исторический личность шукы улы: кугижӓ Николай I, граф Киселёв, Казанский губернин губернатор Шипов, кугижӓн армин салтакшы Василий Григорьев дӓ молат, Романын негӹцшӹлӓн 1842 ин мары дон суасламары кымдемӹштӹ лишӹ исторический событи вазын. Мӱлӓндӹ верц шагалшы хресаньвлӓн восстани историэш «картофельный бунт» семӹнь кодын. Виловат дӓ Кузнецово велнӹшӹ хресӓнь марывлӓӓт суасламарывлӓн Ӓкрӓм сола лишнӹшӹ кредӓлмӓшӹштӹ ылыныт. Кузнецово гӹц 13 эдемӓн отрядым колтымы ылын, нӹнӹ логӹц вӹзӹтшӹм варажы кыченыт. Ти веремӓнок хресӓньвлӓ Кожваж, Йоласал, Пӧртныр солавлӓштӓт бунтым тӓрвӓтенӹт. Романын действижӹ Кырыктӹр сола гӹц тӹнгӓлеш, кышты 19 иаш млоец Яшпай ӹлä. Действи суасламары Овраж солаш ванжа, вара событивлӓ Казаньышты, Петербургышты, Ӓкрӓм солашты анжыкталтыт. Социальный дӓ политический проблемывлӓ гӹц пасна романышты национальный ядмашымат тӓрвӓтӹмӹ: руш чиновниквлӓн мары дӓ суасламары халыкым шотеш пиштӹдӹмӹштӹ. Теве шамак толшеш, кынам Кытьыри Яшпайжым Ӓкрӓм солашкы кӹчӓл толеш дӓ генерал Мандырка гӹц тӹдӹм колташ ядеш, Мандырка келесӓ: «Яратымыжым кӹчӓлеш, анжок... Махань эче яратымаш черемисвлӓн лин кердеш? Вольыквлӓ яратен мыштат ма?» Романын тӹнг геройжы Яшпай - ӹшке пӓшӓжӹм яжон пӓлӹшӹ, шотан хоза, яжо эргӹ дӓ яжо ӹзӓ: «Ик статянжы, млоец тырын шӹнзенжӓт ак мышты, со иктӓ-ма гишӓн шытырлана, сурт мыч йыштылеш. Такеш агыл тӹдӹ гишӓн пашкудывлӓ «Лач пынпикшок ылеш» маныт». Яшпайын образшы гач писатель хресäнь халыкын нелӹ жеп годшы шанымашыжым, мӱлӓндӹ верц тыргыжланымыжым анжыкта. Тӹдӓт вес марывлӓ сага мӱлӓндӹ верц щагалеш. Яшпай - сӓмӹрӹк ӹрвезӹ, седындоно тӹдӹн шӱмӹштӹжӹ яратымаш ӹшке вӓржӹм мон, нелӹ годым Кытьырим шуэн ак коды. Произведеништӹ мол хресӓньвлӓн образыштым пачмы. Опанас Серге - шонгы салтак, ӹлӹмӓшӹштӹ шукыракым ужшы эдем, седӹндон марывлӓ тӹдӹн шаяжым колыштыт. Законвлӓм пӓлӓ, пашкудывлӓлӓн керӓл кӓнгӓшвлӓм пуа. Романышты изи агыл вӓрӹм молнамшы унтер-офицер Кыргорин Васлин образшы нӓлеш. Тӹдӹн портретшӹм Яшпайын сӹнзӓ доно анжыктымы: «Мары икпоратка кӓпӓн, иктӓ вӹцлӹ иӓш ылеш. Чиӓшӹжӓт пишок тӹвӹлӓн чиэн шӹнден. Луды сӹнзӓжӹ ваштареш ышанын, лач вашт ужшыла анжа. Пандашыжым нӹжешӓт, онгылашыштыжы тагынамшы шушыр пӓлӹк, вӹцкӹж ошикӓ тӧрем, пӓлдӹрнӓ. Цилӓн тӹдӹ вӹкӹ шотеш пиштӹмӹлӓ анжат, простажок агыл, виднӹ». Кыргорин Васли ӹшке шанымашыжы верц пингӹдӹн шалгышы, кого кӧргӹ виӓн эдем ылеш. Хресӓньвлӓм тӧр верц, ӹшке ирӹкӹштӹ верц кредӓлӓш ӱжеш. Допрос годымат Григорьев Васли жандарм анзылны ӹшкӹмжӹм пингӹдӹн кыча: «Уке, мӓ вольык ана ыл. Мӹнь эдем ылам. Сойток кынам-гӹнят хресӓнят шотеш пиштӹмӹ эдем лиэш». Романышты кӱшӹл поствлӓштӹ шалгышы эдемвлӓн ӹлӹмӓшыштӹ, тыргыжланымышты доно пӓлӹмӹ линӓ. Теве губернатор Шипов, бунт лишӓшлыкым пӓлен, тенге шана: «Уке, Азанышты веле шӹнзен, цилӓ пӓлен ат нӓл. Техень пыдыранзык веремӓн ӹшке сӹнзӓ донат цилӓ анжалаш келеш. Седӹндон лишӹл кечӹвлӓнок Козьмодемьянск уездыш миэн толмыла. Крюднерын дӓ Польын салтаквлӓштӹ уже тӹштӹ лит, ӹшке ӹлӹмӓш верц тыргыжланаш ак вӓрешт». «Ӓкрӓмӹштӹ» шӹндӹмӹ ик кого тема - халыквлӓ лошты келшӹмӓш. Марынвлӓн, суасламарынвлӓн, рушвлӓнӓт ти качествыштым кымдан анжыктымы. Иквӓреш кредӓлмӓшӹшкӹ шагалыныт, иквӓреш нелӹвлӓм сӹнгенӹт. В.Петухов романжым техень шанымаш доно пӹтӓрӓ: «Ӹшке ирӹкӹштӹ верц, мӱлӓндӹ верц лӱдде шагалшывлӓн лӹмӹшты халык ышышты шукы жеп ӹлӓш тӹнгӓлеш. Такеш агыл вет кӹзӹтӓт, айыртемӹн ӹлӓлшӹвлӓ, «тидӹ Ӓкрӓм вырсы паштек ылын» манын колтат. Ӓштӓт. А сӓмӹрӹквлӓлӓн, кушкын толшывлӓлӓн, тьотявлӓштӹн патыр пӓшӓвлӓштӹ гишӓн шайыштмашвлӓ доно пӓлӹмӹ лиӓш угӹц жеп толын шон».
Виталий Петухов «Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж» романжым 1997 ин сирен, « У сем» дӓ «Ончыко» журналвлӓэш пецӓтлен лыктын. Пасна книгӓ доно роман лач 2006 ин веле лӓктӹн. «Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж» романышты мӓмнӓн мары халыкын XII курымыштышы ӹлӹмӓшӹжӹ, шытырвлӓжӹ, шанымашвлӓжӹ, овуцавлӓжӹ гишӓн мастарын сирӹмӹ. Тенгеок Виталий Петухов Руш мӱлӓнды дӓ Волжский Булгари лоштышы кӹлӹм, икӓнӓ-иктӹ ваштареш шалгымашым анжыктен. Геройвлä сага Чумбылатын Кукарка солаштат, Кырык сирӹштäт, Булгар халан халифшы Ан-Насирӹн дворецӹштä лин, Всеволод князь сага Йыл мычкы кенä.
Романлан такеш агыл «Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж» лӹмӹм пумы, вет тӹ жепӹн, кыце автор сирä, «керек-кышкы, айыртемӹн мӹндӹр корнышкы, тäрвäнет гӹнь, пикш дä кердӹ гӹц пасна ак ли. Вычыде, худа ышан эдемӹм äли хир йäнӹм вäшлин шагал кердäт. Князь Борис марынвлä гишäн тенге манеш: «Черемисвлä йой дä лÿддӹмӹ сäрзӹвлä ылыт, шукы корным нӹнӹ оролат. Тышман йывырт ак эртӹ - äрäт». Паснаок мары халыкын лӱддӹмӹ сӓрзӹ ылмыжы мäмнäм кымылангда, тӹдӹ ӹшке шачмы вӓржӹм тышман гӹц ытара дӓ пашкуды халыквлӓлӓнӓт палша. Халыкын цымырын кредӓлмӹжӹ велдӹк веле техень кӱкшӹцвлӓш шомы. Мӓ роман гӹц пӓлен нӓлӹнӓ: мары халык тӹнӓм солавлӓштӹ икышын ӹлен. Солӓвлӓ ӹшке лоштышты лужавуйвлӓ палшымы доно икӓнӓ-иктӹштӹ доно кӹлӹм кыченӹт, тышманвлӓ ваштареш пыт кредӓлӹнӹт. Романышты лужавуйвлӓ логӹц кырык мары Куцубайым пӓлдӹртӓш лиэш. Тӹдӹ Сотыйӓрӹштӹш патыр, ышан лужавуй ылеш. Ӹшке халыкшы верц тӹдӹ тыргыжлана, соты дӓ ирӹкӓн ӹлӹмӓшӹжӹ верц кредӓлӓш соок йӓмдӹ ылеш. Цилӓ пӓшӓжӹмок тыдӹ яжон тумаялмы, шот доно висӹкӓлен анжымы паштек веле ӹштӓ. Куцубай – патыр, лӱддӹмӹ сӓрзӹ. Тӹдӹ ӹшке халыкшым нигынамат ойхеш ак коды. Тенгеок Куцубай яжо тома хоза ылеш, тӹдӹн яратымы вӓтӹжы дӓ пӹсӹ ышан Цендуш эргӹжӹ улы. Цендуш – кӓпеш шоаш тӹнгӓлшӹ ӹрвезӹ. Тӹдӓт ӓтяжӹ ганьок патыр дӓ лӱддӹмӹ эргӓш ылеш. ӹшкетшок сырмы ваштареш кредäлмӹждӹ дä сӹнгӹшеш лäкмӹжӹ äшеш кодеш. Мары халыкын ик лужавуйжы, ышан, шотан, патыр эдем доно мӓ романын пӹтӓриш страницывлӓшток пӓлӹмӹ линӓ. Тидӹ романын тӹнг геройжы Чумбылат ылеш. Виталий Петухов лыдшывлӓм Чумбылат доно тенге пӓлӹмӹм ӹштӓ: «Тышкен лыкмы ганьы, вет акат мыльгалт, пӱэргӹ шынзӓ. Ош вӹцкӹж мӹнер гӹц ыргымы мӹнер пачшы мардежеш вӹсӓлтеш. Мӹжӓр лӹвӓлнӹжы техеньок ош тыгыр, кӹдӓл йӹр кӹм пачаш косир ӹштӹм пӹтӹрӓлмӹ. Пӱэргӹн пулыш гач кого янгеж кечӓ. Шалахай монгыреш пикш ладакым дӓ вурс кердӹм сӓкӓлтен. Мыктешкӹн кужырак ӱпшӹ, вуйгӹшӹл лӹвӓц сӹсӹрген, йӓрӹмӹн-йӓрӹмӹн шайыкыла вӹсӓлтеш. Сӹнзӓм пӹчшӹ мардежешӓт пӱэргӹ ак кымалты, анзыкыла пӹсӹн анжа. Сирӹп кидшӹ сермӹц лапшемӹм цат кычен». Халыкшы верц йыштылмыжы, шытырланымыжы гишäн мары лужавуйвлä веле агыл, Ан-Насир халифäт, Сиволот князят Чумбылатым жеплäт, шотеш пиштäт. Вес халыквлäн кого эдемвлäштӹ анзылнатЧумбылат ӹшкӹмжӹм пингӹдӹн кыча, лÿдӹн ак шалгы. Ан-Насирлäн ясакым тÿлӹмäшӹм цäрнӹмӹ гишäн лӱдде попа, а Сиволот князь гӹц Тӱкäн Шур лужавуйым колташ ядеш, тӹдӹлäн Булгар халам нäлäш палша. Романышты Цортан тьоти дä Тоймер картын образышты айыртемäлтӹт, шукым пäлӹмӹштӹ дä мыштымашышты доно öрӹктäрäт. Теве Тоймер карт мары халыкын дä Чумбылатын пуйырымашышты гишäн пäлӹмäшӹм пачеш, медитацим ӹштен мышта. Роман шукы событивлä доно паян ылеш. Но Петуховын сирӹмӹ йöнжӹн айыртемжӹ ти романышты каеш: геройвлäн шаныкалымашыштым, тыргыжландарышы ядмашвлäэш ответвлäм кӹчäлмӹштӹм мастарын анжыкта. Произведени мычашышты Чумбылат ӹшкымжӹн ӹлӹмӓшӹжӹ гишӓн, ӹшке халыкшын пуйырымашыжы гишӓн шана: «Тагачы тӹлӓт, лач ӓтятлӓн, цилӓ верц шанаш, нӹнӹн ладнан ӹлӹмӓш гишӓн шытырланаш вӓрештеш. Тӹлӓт, кого лужавуйлан… Эдем паштек сотыгечӹштӹ иктӓ-ма дӓ сойток кодеш. Сойток иктӓ-ма дӓ кодшашлык…» «Пӹсӹ пикш, тангыла янгеж» роман пиш интересный, цилäнок лыдшашлык ылыт.
4. Фэнтези – (фантазия) – фантастический литературын коклышы курым тӹнгäлтӹшӹштӹ миф дä ямак негӹцеш шачшы жанржы. Техень произведени историко-приключенческий ылеш. Фэнтези жанрлан тӹнгäлтӹшӹм англ сирӹзӹ Джон Рональд Руэл Толкин пиштен. Пӹтäриш романвлäжӹ логӹц иктӹтшӹ – «Хоббит». «Властелин колец» роман семӹнь киномат снимайымы. Ти жанр доно мастарын сирӹшӹвлä логӹц иктӹтшӹ – Джордж Мартин, «Песнь льда и огня» - кыце маныт, «величайшая фэнтези-сага со времён Токина». Руш писательвлääт ти жанрым яратен колтенӹт. Дмитрий Елец Таня Готтер гишäн 10 книгäм сирен. Фэнтези жанр литературышты веле агыл, изобразительный искусствыштат, музыкыштат виäнгеш. Виталий Петуховат фэнтези жанр доно повестьӹм сирä. Тӹдӹм «А мӹнь – ымбакы» манын лӹмден. Писатель повестьӹм шӹмлӹзӹ–фольклорист Виталий Акцорин лӹмеш сирен. Эпиграфлан А.С. Пушкинӹн «Сказка - ложь, да в ней намёк…» шамаквлäм нäлӹн. «А мӹнь – ымбакы» повесть халык ямак докы лишӹл ылеш: произведенин тӹнг геройжы дä мол персонажвлä лач ямаквлä гӹц нäлмӹ ылыт. Тидӹ – Нӱнжӹк (ямакышты – Нӱнжӹк патыр), Тум патыр, Шергиндӹ (руш халык ямакышты - Колобок), Вувер кыва (вес ямаквлäштӹ – Увергыва), отрицательный персонажвлä - Опкын дон Кöтöрмä (у персонаж). Ямакыштышы ганьок Нӱнжӹк кужы корныш лäктеш, тäнгвлäм вäшлиэш дä сакой ситуацивлäшкӹ вäрештеш, ӹлӹмäшӹм ужеш. Корныштыжы Тум патыр дä Шергиндӹ дон иквäреш эдемвлäлäн сакой эксӹквлä гӹц лäктäш палша: сола халыклан Кого Вӹдиä гӹц вӹдӹм пöртӹлтä, ӹдӹрвлäм Опкын гӹц ытара. Произведенин ямак гӹц айыртемжӹ – Виталий Петухов повестьӹшкӹ кӹзӹтшӹ жепäш эдемвлäн кайышвлäм, шаявлäм пырта, дä тидӹжӹ произведеним юмористический сӹнäнӹм ӹштä. Теве ик лаштык. Нӱнжӹк корныштыжы Шергиндӹм вäшлин шагалеш, дä Шергиндӹ мырымат мыралтен пуа: Ик седӹрäм ташкалам, дä Луаткок седӹрä тäрвäнä, Ик ӹдӹрлäн йӹралтем, дä Луаткок ӹдӹр тäрвäнä! Амц-дрица-ца-ца! Кынам Нӱнжӹк сагажы нäлäш лиэш, «Шергиндӹ сусу пареш Нӱнжӹкӹн кӹлӹмдӹ якте тӹргештен куза дä эче сӹгӹрäл колта: - Кия-а-а-а! Банзай! Нӱнжӹк сӹнзäм веле кäрä. Мам ти касланышы маклака саксла? - Ну, блатной-деловой ылат!» ²ль вес эпизод. Вувер кыва Нӱнжӹкл³н ышым пырта, йозы панды доно вуй гӹц лыпша дä пäлӹмäшӹжӹм тергä. « - Колышт, ма техеньӹ: «Хоть кäнгӹж, хоть тел – со ик цӹре вел!» Нӱнжӹк кымда лепкäжӹм кыптырта, тӹдӹм ирсä пӹрӹнзӹквлä äрäт. Тумая, тумая… Сӹнзäжäт лепкä лӹвäкӹ куза. - Шӹшер! –трӱк келесен пуа. –Тӹдӹ соок ошы! - О-о-ихи-ихи! – Вувер мӹшкӹр кычен ваштылеш. –Лачок вет! Ну-у, ышет, каеш, пырен! Такшым мӹнь весӹм тыштышым. Шанен лыктыц вет! Яра-а. Молодец! Единый госэкзаменӹм сдайышыц. - Мам? - ӹлет-ӹлет, вара пäлет. Ирӹ эче тӹлäт». Тäнгвлä лошты келшӹмäш проблемымат писатель повестьӹштӹжӹ тäрвäтä. Нӱнжӹк йäм пындашеш кодмыкыжы, Тум патыр керемӹм пӹчкӹн шуа, дä Нӱнжӹк тӹшäкенок кодеш. Тӹдӹ шана: «Уке свет вӹлнӹ ӹнян тäнг. Дä линжäт ак керд, векäт. Кынам-гӹнят сек лишӹл тäнгетäт тӹньӹм сойток алтала äли выжала. А мӹньӹн гань тäнгвлä доно нимахань тышманат ак кел ылыныш». Повестьӹм цилäге эче пецäтлӹмӹ агыл, мычашыжы махань лиэш, лыдшывлäлäн пäлӹ агыл, но техень шанымашыш толаш лиэш: Виталий Петухов фэнтези йöн доно сирӹмӹ повесть доно тагачшы ӹлӹмäшӹн акситӹвлäжӹм анжыкта: икäнä-иктӹлäн палшымаш, ӹнянӹмäш ямаш тӹнгäлӹнӹт, эдемвлä пайда верц дä ӹшке цäшӹштӹ верц веле кредäлӹт.