Модернизм

Шарль Бодлер. Карж Этьенӹн картинжӹ

Поль Верлен

Райнер Мария Рильке, фото, 1900 и кытлан

Джеймс Джойс

Модернизм (фр.: modernisme, лат.: modernus ”кӹзӹтшӹ жепӓш”) — XX-шы курымын тӹнгалтӹшӹн культура аренышкы толшы йогымаш. Ти жепӹм культурын историштӹжӹ (”измвлӓн”) жеп семӹнь пӓлӓт: импрессионизм, экспрессионизм, дадаизм, футуризм, сӱрреализм дӓ молат. М. ӹлянӓшӹжӹ, 1860-шы ивлӓнок ӹлянен, кынам француз поэт Шарль Бодлер (Charles Baudelaire, 1821-1867) ”Модерн ӹлӹмӓшӹн артньыкшы” (Le Peintre de la vie moderne) артикльжым сирен, кыды модерниствлӓн манифeстӹшкӹштӹ сӓрнӓлтӹн. Но кымдан шӓрлен кеӓш манын, М.-лӓн XX-шы курым тӹнгӓлтӹш дӓ ”измвлӓн” культуры нырышкы толмышты якте вычаш варештӹн.

М. вӹкӹ шукы семӹнь анжат. Техника монгырым анжаш гӹнь модернизм шӱлӹшӓн кунст пашӓвлӓ симультантан, тӓнгӓштӓрӹмӓшӓн да маxань-шон монтажан ылыт, тӹ годымок модернизмӓн пӓшӓвлӓштӹ ӹлӹмӓш вӹкӹ парадоксын тӹгӹржӹ вашт анжат, нӹнӹ проставлӓ агылеп, лачоклам анжыктымаш ӹмӹлеш кодеш, дегуманизаци шижӓлтеш. Модернизм йӧн доно сирӹмӹ cӹлнӹшаяшты традициштӹ ылшы шайыштмы структура пыжгаялтын, сирӹмӹ пӓшӓн тӹнг элементвлӓжӹ махань-шон аллюзивлӓ, вес семьӹньжӹ йиждӹмашвлӓ, мифвлӓн архетипвлӓ дӓ символвлӓ гӹц шалгат. Модерн сӹлнӹшая нарраторлан (шайыштмашым нӓнгешӹлӓн) хронологи дон фактвлӓмӓт лыгаш ирӹкӹм пуа.

Артӱр Рембо 1872 и кытлан

Модернизм Франциштӹ

Сӹлнӹшаям анжалаш гӹнь, М. сек келгӹ кишӓвлӓм поэзиэш коден дӓ тидӹжӹ сек пӹтӓриок XIX-шӹ курымын мычашты Франциштӹ лиӓлтӹн. Бодлер гӹц пасна раскыды дӓ виӓн модерниствлӓэш Поль Верлен (Paul Verlaine, 1844-1896), Артур Рембо (Arthur Rimbaud, 1854-1891) дӓ Жулиам Аполлинер (Guillaume Apollinaire, 1880-1918) шотлалтыт. Модернизм йӧнӓн прозаиквлӓ логӹц сек кымдан пӓлӹмӹ Марсель Пруст (Marcel Proust,1871-1922), кыды ”Ямдымы жепӹм кӹчӓлмӓш” кӹжгӹ романым сирен, Альберт Камӱ (Albert Camus, 1913-1960) дӓ Симон де Бавуар (Simone de Beauvoir, 1908-1986) ылыт.

Немӹцлӓ сирӹшӹ модерниствлӓ

Немӹцлӓ сирӹшӹ модерниствлӓ логӹц сек палӹмӹвлӓ поэт Райнер Мариа Рильке (Rilke Rainer (René) Maria, 1875-1926), прозаиквлӓ Франц Кафка (Franz Kafka, 1883-1924), Томас Манн (Thomas Mann, 1875-1955), Роберт Мусил (Robert Musil, 1880-1942) дӓ драматург Бертольт Брехт (Bertolt Brecht, 1898-1956) ылыт. Кокшы Тунымбал вырсы паштекш ӹ авторвлӓ логӹц Генрих Болльым (Heinrich Böll, 1917-1985), Зигфрид Ленцӹм (Siegfried Lenz, 1926) дӓ Гунтер Грассым (Günter Grass, 1927) пӓлдӹртӹмӹлӓ.

Эрнест Хемингуэй

Англла сирӹшӹ модернист-сирӹзвӹлӓ

Англла сирӹшӹ модернист-сирӹзвӹлӓ: Джеймс Джойс (James Joycey, 1882-1941, ”Одиссей” романжы, 1922), Вирджиниа Вульф (Virginia Woolf, 1882-1941), Т. С. Элиот (T.C. Eliot, 1888-1965), Самуил Бӓкет (Samuel Beckett, 1906-1989), американвлӓ: ир поэт- модернист Волт Вайтман (Walt Whitman, 1819-1892), прозаиквлӓ - Ф, Скотт Фицджеральд (F. Scott Fitzgerald, 1896-1940), Уильям Фолкнер (William Faulkner,1897-1962), Эрнест Хемингуэй (Ernest Hemingway,1899-1961), Бернард Маламуд (Bernard Malamud, 1914-1986), Йосеф Хеллер (Joseph Heller, 1923) дӓ Пилип Рот (Philip Roth, 1933), поэт Валлас Стевенс (Wallace Stevens, 1879-1955), драматургвлӓ Теннесси Уильямс(Tennesse Williams, 1914-1983) дон Эуген О Нэйль (1888-1953).

Файл:Marie Under.jpg

Мария Ундер

Модернизм тӱнымбал культурышты

Модернизм тӱнымбал культуреш, лӹмӹнок сӹлнӹшаяэш пиш келгӹ кишавлӓм коден. Финн-угр литературывлӓм анжалаш гӹнь М. йӧнӹм эстон, финн дӓ венгр сӹлнӹшаявлӓштӹ эче 1920-шы ивлӓнок кычылташ тӹнгӓлмӹ. Эстон модерниствлӓ логӹц Мариа Ундерӹм (Marie Under, 1883-1980), Хенрик Виснапуум (Henrik Visnapuu, 1890-1951) Уку Маасингым (Uku Maasing, 1909-1985), Яан Каплинским (Jaan Kaplinski, ш. 1943), финнвлӓ логӹц шведлӓ сирӹшӹ поэтесса Эдит Сӧдерграным (Edith Södergran, 1892-1923), Катри Валам (Katri Vala, 1901-1944), Ууно Кайласым (Uuno Kailas,1901-1933 ) Пентти Саарикоским (Pentti Saarikoski, 1937-1983), шведлӓ сирӹшӹ Клас Андерссоным (Claes Andersson, ш. 1937), венгрвлӓ логӹц Адь Эндре (Ady Endre, 1877-1919) дон Аттила Йожефӹм (Attila József, 1905-1937) пӓлдӹртӹмӓн. Кӹзӹтшӹ гӹнь ти литературывлӓштӹ кыцe прозаиквлӓ, тенгеок поэтвлӓӓт лач М. йӧн доно веле сирӓт

Модернизм мары сӹлнӹшаяшты

Мары сӹлнӹшаяшты М. вӹкӹ кужы жеп тӹрӹн анженӹт, тенге гӹнят тӹдӹ туан литературыштына ӹлянен да виӓнгеш. Кырык мары сӹлнӹшаяшты модернизмӹн кишӓвлӓжӹм раскыдын поэзиштӹ, лӹмӹнок Ондрин Валькан (ш.1954), этнофутурист Валери Микорын (ш.1960) дӓ Владислав Самойловын (ш.1963) лыдышвлӓштӹштӹ ужына. Прозаиквлӓ логӹц модернизм йӧн доно Петухов Витали (ш.1954) сирӓ. Алык мары поэзиштӹ сек яргата модернистеш Валентин Колумбым (1937-1974) шотлат. Тӹдӹ гӹц пасна Иванова Альбертина (ш. 1954) дон Зоя Дудинан (ш. 1963) лыдышвлӓштӹ модернизм шулӹшӓн ылыт.

Руш модернизм

Руш сӹлнӹшаяшты модернизм 1900-1917-шӹ ивлӓн пеледӹн, но революци паштек пӹснен дӓ совет кӹлӹн урын валымыкыжы руш сирӹзӹвлӓ угӹц М. йӧнӹм активно кычылтыт.