Эдемӹн прававлӓжӹ

АУШ- президент Рузвельтӹн пелäшӹжӹ Элеанора Рузвельт Эдемвлäн прававлäштӹ Декларацим кидӹштӹжӹ кыча.

Эдемӹн прававлäжӹ – шачмы годшенжок эдемлäн прававлä пуалтыт, нӹнӹм иктäт весӹ тӹдӹ гӹц шолышт нäлӹн ак керд. Ти прававлä гражданство, ӹдӹрäмäш äль пӱэргӹ, шонгы äль сäмӹрӹк, раса, махань халык гӹц ылмы, махань религилäн ыдылмы гӹц ак кечеп. Эдемӹн прававлäжӹм кӹзӹтшӹ ушемкымдемӹштӹ кугижäнӹшвлäн тӹнг законвлäштӹ (Конституцивлäштӹ) пингӹдемдӹмӹ.

Термин ”эдемӹн прававлäжӹ” пӹтäриш гäнä Франциштӹ сирӹмӹ дä 1789-шӹ ин ярыктымы ”Эдемӹн дä гражданинӹн прававлäжӹн деклараци” лӹмäн документӹштӹ вäшлиäлтеш. Тидӹ гӹц анзыцшы Англиштӹ ”Ирӹкäн ылмашын Куатан харти” (1215 и), Кого Британиштӹ (1689 и) дä Ушымы Штатвлäштӹ сирӹмӹ (1791 и) ”Эдемвлäн Билль” документвлä ылыныт.

Коклышы курымын эдемӹн прававлäжӹ гишäн Ушымы Халыквлäн Организаци (УХО) (англла UN, рушла ООН) 10-шы декабрьын 1948-шӹ ин ”Эдемӹн прававлäжӹн тӹнг декларацижӹ” документӹм сирен. Анжы: http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm 1950-шӹ и гӹц тӹнгäлӹн, 10-шы декабрьым Эдемӹн прававлäжӹн Кечӹ семӹнь аят. 1966-шы ин УХО-н эгидӹжӹ доно ”Гражданский дä политический прававлäн халыквлäлоштышы пакт” дон ”Экономический, социальный дä культурный прававлä гишäн халыквлäлоштыш пактым” ярыктымы. Европышты ”Эдемӹн прававлä дон тӹнг ирӹкшӹм ӹшӹклӹмӹ Европын Конвенци” функционируя. Ти документ весӹвлä доно тäнгäштäрен, ӹлӹмäш докы лишӹлрäк ылмыжы доно айыртемäлтеш. Кынамжы законвлäм сирäт веле, ӹлӹмäшӹшкӹ пырташ ак цацеп, а пäлдӹртӹмӹ документ ти шотышты нормывлäжӹм шотеш пиштäш тергä. Тӹнг иструментжӹ семӹнь эдемӹн прававлäжӹ верц ылшы Европын Судшы ылеш. Тенгежӹ гӹнь тиштӹ кӹтӹкӹн эдемӹн прававлäжӹ гишäн сирäлтӹмӹлä:

• ӹлäш права
• ирӹкäн лиäш дä эдемӹм тӹкäлäш лидӹмӹ права
• закон анзылны цилäнäт икань лиäш права
• ирӹкӹн шанаш, мораль дон намыслан (совесть) права
• ӹшке мненим ирӹкӹн келесäш права
• тырын, мирнӹй погынымашвлäм эртäрäш, ушемвлäшкӹ погыналташ права

Экономикӹштӹ, социальный дä культурный сферӹвлäштӹ техень прававлä

• пäшäм ӹштäш дä кäньӹл условивлäштӹ тидӹм ӹштäш права
• социальный обеспеченилäн права
• тыменяш дä образованим нäлäш права

Прававлä тӹнäм веле ӹлäт, кынам гражданвлä ӹшке активно нӹнӹм кычылтыт. ӹшке прававлäм пäлӹмäш - демократи шӱлӹшäн ушемкымдемӹн тӹнг пäлӹквлäжӹ ылыт. Тидӹжӹ кыце ӹшке интересвлä верц шалгымашты, тенгеок ушемкымдемӹштӹш ядмашвлä доно активно интересуялтмышты цаклалтеш.

Эдемӹн тӹнг прававлäжӹ гишäн

http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm

Глобал Витнесс (правительствывлä доно кӹлдäлтшӹ агыл организаци, кыды эдемӹн прававлäжӹ верц вäнгä)

Ирӹк - эдем мам ӹштӹнежӹ дä ӹштäш шана, тӹдӹм ӹштен кердмӹжӹ. Ирӹкäн ылмаш дä ирӹк гишäн философин историштӹжӹ шукы семӹнь трактуялтеш, кынамжы тидӹм эдемӹн долгжы доно, вäк, кӹлдäт, кынамжы тидӹ гишäн воксекат ак попеп дä кынамжы попенӹт, гӹнят, тӹдӹлäн раскыды пӹсмäнӹм ӹштенӹт. Ирӹк дä ирӹкäн ылмаш этика доно кӹлдäлтӹт – дä тидӹ эдем мам вес эдемвлä анзылны дä вес эдемвлäлäн ӹштä, ынгылышашлык, действивлäжӹ верц вäшештӹшäшлык. Ирӹк дä ирӹкäн ылмы гишäн кугезӹ годшаш философвлäок шаныкалаш тӹнгäлӹнӹт, нӹнӹн дä вес курымвлäнäт сирӹмӹ шанымашвлäштӹм шукы книгä доно лыкмы. Пиш ӹжäл, туан йӹлмӹнä доно нӹнӹм лыдын ана керд.

Демократи — грек йӹлмӹ гӹц, кугижäнӹшӹм вуйлатымы форма. Тидӹн тöр формыжы (халыкын вуйлатымыжы доно) äль представляйӹмӹ демократин формыжы (халыкын айырымы эдемвлä доно (депутавтлä) вуйлатымаш) улы.

Демократи – законвлä, правилывлä, процедурывлä, йöнвлä гӹц шалга, махань-шон общественный организацивлä дон политикӹштӹш партивлäн мнеништӹм анзыкы лыктеш, махань-шон социальный классвлäм интересвлäштӹм ӹшӹклäш йöнӹм пуа. Демократи годым ушемвлäш, группывлäш, партивлäш погынаш лиэш дä политикӹштӹ ”ӱлӹц кӱшкӹ кузаш” йöн улы. Демократи гишäн кугезӹ Грецишток попаш тӹнгäлмӹ (Платонын тымдымашвлäжӹ дä кугижäнӹш гишäн теоривлäжӹ).

Кӹзӹтшӹ ынгылымашан демократи Вадывел Европын формыжы доно виäнгеш, вес семӹньжӹ тидӹм ”либеральне демократи” маныт, кыдылан негӹцӹм Джон Локк (1632-1704), Монтескьö (1689-1755), Жан Жак Руссо (1712-1778) пуэнӹт.

Либеральный демократи ”шукыным” веле агыл праваштым дä интересӹштӹм шотышкы нäлеш, тенгеок ”чӹдӹштӹ” ылшы политический партивлäн, национальный, этнический, социальный дä культурный дä тенгеок цилä эдемӹнок прававлäштӹ дон интересвлäштӹ гишäн ак монды. Дä пäлдӹртäш келеш, эдемӹн прававлäжӹ ти шотышты приоритетäн ылыт. Ти прававлäм цилä кугижäнӹшок ӹшке Тӹнг законыштыжы (Конституциштӹжӹ) пингӹдемден дä нӹнӹм ӹлӹмäшӹш пырташ манын, махань-шон органвлäлäн тидӹ паштек вäнгäш правам пуэн.

Кӹзӹтшӹ жепӹн демократим тенге ынгылыман

• шамакын ирӹкшӹ
• кӱ махань религилäн ӹнянä, тидӹм ӹштäш тидӹлäн ирӹкшӹ улы
• религи кугижäнӹшӹн идеологи дон тымдымаш гӹц айырымы лишäшлык
• печать дон масс-меди средствавлä (ММС, СМИ) ирӹкäн лишäшлык ылыт
• арми, полици, госбезопасностьын органвлä, прокуратура, суд, изирäк чинäн госчиновниквлä деполитизируйымы дä департизируйымы лишäшлык ылыт
• арми, полици, госбезопасность органвлä дä вес силовой структурывлä паштек гражданский, общественный организацивлäн, парламентӹн депутатвлäжӹн контроль лишäшлык
• цилä гражданинок вуйлатышы дä власть органвлä гӹц нӹнӹн пäшäштӹ дä планвлäштӹ гишäн тöр информацим терген кердеш
• эдемӹн творчески ӹшкӹмжӹм пачаш дä ӹшке мненижӹм келесäш ирӹкшӹ улы
• мирный погынымашвлäм, каштмашвлäм, митингвлäм дä демонстрацивлäм эртäрäш эдемвлä ирӹкäн ылыт
• ушемвлäшкӹ, группывлäшкӹ, организацивлäшкӹ дä политикӹштӹш партивлäшкӹ ушнаш гражданвлäн прававлäштӹ улы
• гражданвлäм физически тӹкäлäш лидӹмӹлäн гарантивлä
• эдемӹн ӹлäш, ирӹкäн лиäш дä безопасностьышты ӹлäш праважы
• частный собственностьлан, тӹдӹм перегäш гаранти, тӹкäлäш лидӹмäш дä предпринимательӹн пäшäм ӹштäш прававлä
• зависимый лидӹмӹ тöр суд
• судышты эдемӹн делавлäжӹм обьективно, тöр анжаш права, вуйнаматан агыл ылмын презумпцим шотышкы нäлмäш
• законвлäм лыкшы, законвлäм ӹлӹмäшкӹ пыртышы дä судебный властьвлä лошты айыртем принципӹм шотышкы нäлмäш
• гражданвлäн, экономический субьектвлäн, фирмӹвлäн, организацивлäн, общественный организацивлäн, партивлäн, религи конфессивлäн, вäрӹштӹш самоуправленин пäшäштӹ паштек кугижäнӹшӹн контрольжым чӹдемдӹмäш
• вäрӹштӹшӹ виäн дä цаткыды самоуправлени
• гражданвлäн виäн дä цаткыды сознани, шанымаш дä гражданский общество
• парламентаризмӹн виäн дä цаткыды институтвлä, кыдывлä махань-шон расследованивлäмäт эртäрен кердӹт
• айырымашвлäм тöрӹн ”цилäнäт ик праваан ылыт” принципӹм шотышкы нäлӹн эртäрӹмäш, кандидатвлäм, политикӹштӹш партивлäн программывлäштӹм шотеш пиштӹмäш
• парти дä профсоюз кöргӹштӹш демократи, партивлä кöргӹштӹ фракцивлäн ирӹкӹн лин кердмӹштӹ

Кӹзӹтшӹ глобализируялтшы жепӹн демократиäт кугижäнӹшвлä анзылны у задачывлäм шӹндä, нӹнӹ гӹц демократин принципвлäжӹм, правилывлäм, гражданинӹн, эдемӹн прававлäжӹм шотышкы нäлäш тергä дä лач ӹшке законвлä доно веле агыл, тенгеок халыквлäлошты сирӹмӹ законвлäм кычылташ дä утла лач ӹшке суверинитет гишäн шанышы сäндäлӹквлä гӹц, халыквлäлоштыш законвлäм шотеш пиштен, нӹнӹ гӹц изиш карангашат ӱжеш. Тӹ сäндäлӹквлä, кыдывлä ”мä демократин принципвлäжӹ доно виäнгӹнä” маныт, но тӹ годымок кӹзӹтшӹ жепäш тергӹмäшвлäм öрдӹжеш кодат, парктикӹштӹжӹ иммитационный демократи, авторитарный äль пеле авторитарный режимвлä докыла кеäт.