Эдемӹн прававлӓжӹ: версивлӓ лоштышы айыртем

Ирӹкӓн энциклопеди Википеди гӹц материал
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Created page with 'Эдемӹн прававлӓжӹ Эдемýн прававлäжý АУШ- президент Рузвельтýн пелäшýжý Элианор Рузвельт Эдем...'
 
Tsikma (кӓнгӓшӹмӓш | вклад)
Эдемӹн прававлäжӹ, текст
1 корны: 1 корны:
Эдемӹн прававлӓжӹ
'''Эдемӹн прававлӓжӹ'''


Эдемýн прававлäжý


АУШ- президент Рузвельтýн пелäшýжý Элианор Рузвельт Эдемвлäн прававлäштý Декларацим кидýштýжý кыча.


АУШ- президент Рузвельтӹн пелäшӹжӹ Элианор Рузвельт Эдемвлäн прававлäштӹ Декларацим кидӹштӹжӹ кыча.
Эдемýн прававлäжý – шачмы годшенжок эдемлäн прававлä пуалтыт, нýнýм иктäт весý тýдý гýц шолышт нäлýн ак керд. Ти прававлä гражданство, ýдýрäмäш äль пüэргý, шонгы äль сäмýрýк, раса, махань халык гýц ылмы, махань религилäн ыдылмы гýц ак кечеп. Эдемýн прававлäжýм кýзýтшý ушемкымдемýштý кугижäнýшвлäн тýнг законвлäштý (Конституцивлäштý) пингýдемдýмý.
Термин ”эдемýн прававлäжý” пýтäриш гäнä Fранциштý сирýмý дä 1789-шý ин ярыктымы ”Эдемýн дä гражданинýн прававлäжýн деклараци” лýмäн документýштý вäшлиäлтеш. Тидý гýц анзыцшы Англиштý ”Ирýкäн ылмашын Куатан харти” (1215 и), Кого Британиштý (1689 и) дä Ушымы Штатвлäштý сирýмý (1791 и) ”Эдемвлäн Билль” документвлä ылыныт.
Коклышы курымын эдемýн прававлäжý гишäн Ушымы Халыквлäн Организаци (УХО) (англла УН, рушла ООН) 10-шы декабрьын 1948-шý ин ”Эдемýн прававлäжýн тýнг декларацижý” документýм сирен. Анжы: хттп://ввв.ун.орг/руссиан/доцумен/децларат/децлхр.хтм
1950-шý и гýц тýнгäлýн, 10-шы декабрьым Эдемýн прававлäжýн Кечý семýнь аят.
1966-шы ин УХО-н эгидýжý доно ”Гражданский дä политический прававлäн халыквлäлоштышы пакт” дон ”Экономический, социальный дä культурный прававлä гишäн халыквлäлоштыш пактым” ярыктымы.
Европышты ”Эдемýн прававлä дон тýнг ирýкшýм ýшýклýмý Европын Конвенци” fункционируя. Ти документ весýвлä доно тäнгäштäрен, ýлýмäш докы лишýлрäк ылмыжы доно айыртемäлтеш. Кынамжы законвлäм сирäт веле, ýлýмäшýшкý пырташ ак цацеп, а пäлдýртýмý документ ти шотышты нормывлäжýм шотеш пиштäш тергä. Тýнг иструментжý семýнь эдемýн прававлäжý верц ылшы Европын Судшы ылеш. Тенгежý гýнь тиштý кýтýкýн эдемýн прававлäжý гишäн сирäлтýмýлä:


'''Эдемӹн прававлäжӹ''' – шачмы годшенжок эдемлäн прававлä пуалтыт, нӹнӹм иктäт весӹ тӹдӹ гӹц шолышт нäлӹн ак керд. Ти прававлä гражданство, ӹдӹрäмäш äль пӱэргӹ, шонгы äль сäмӹрӹк, раса, махань халык гӹц ылмы, махань религилäн ыдылмы гӹц ак кечеп. Эдемӹн прававлäжӹм кӹзӹтшӹ ушемкымдемӹштӹ кугижäнӹшвлäн тӹнг законвлäштӹ (Конституцивлäштӹ) пингӹдемдӹмӹ.
- ýлäш права
Термин ”эдемӹн прававлäжӹ” пӹтäриш гäнä Франциштӹ сирӹмӹ дä 1789-шӹ ин ярыктымы ”Эдемӹн дä гражданинӹн прававлäжӹн деклараци” лӹмäн документӹштӹ вäшлиäлтеш. Тидӹ гӹц анзыцшы Англиштӹ ”Ирӹкäн ылмашын Куатан харти” (1215 и), Кого Британиштӹ (1689 и) дä Ушымы Штатвлäштӹ сирӹмӹ (1791 и) ”Эдемвлäн Билль” документвлä ылыныт.
- ирýкäн лиäш дä эдемýм тýкäлäш лидýмý права
Коклышы курымын эдемӹн прававлäжӹ гишäн Ушымы Халыквлäн Организаци (УХО) (англла UN, рушла ООН) 10-шы декабрьын 1948-шӹ ин ”Эдемӹн прававлäжӹн тӹнг декларацижӹ” документӹм сирен. Анжы:
http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm
1950-шӹ и гӹц тӹнгäлӹн, 10-шы декабрьым Эдемӹн прававлäжӹн Кечӹ семӹнь аят.
1966-шы ин УХО-н эгидӹжӹ доно ”Гражданский дä политический прававлäн халыквлäлоштышы пакт” дон ”Экономический, социальный дä культурный прававлä гишäн халыквлäлоштыш пактым” ярыктымы.
Европышты ”Эдемӹн прававлä дон тӹнг ирӹкшӹм ӹшӹклӹмӹ Европын Конвенци” функционируя. Ти документ весӹвлä доно тäнгäштäрен, ӹлӹмäш докы лишӹлрäк ылмыжы доно айыртемäлтеш. Кынамжы законвлäм сирäт веле, ӹлӹмäшӹшкӹ пырташ ак цацеп, а пäлдӹртӹмӹ документ ти шотышты нормывлäжӹм шотеш пиштäш тергä. Тӹнг иструментжӹ семӹнь эдемӹн прававлäжӹ верц ылшы Европын Судшы ылеш. Тенгежӹ гӹнь тиштӹ кӹтӹкӹн эдемӹн прававлäжӹ гишäн сирäлтӹмӹлä:
<poem>
- ӹлäш права
- ирӹкäн лиäш дä эдемӹм тӹкäлäш лидӹмӹ права
- закон анзылны цилäнäт икань лиäш права
- закон анзылны цилäнäт икань лиäш права
- ирýкýн шанаш, мораль дон намыслан (совесть) права
- ирӹкӹн шанаш, мораль дон намыслан (совесть) права
- ýшке мненим ирýкýн келесäш права
- ӹшке мненим ирӹкӹн келесäш права
- тырын, мирнýй погынымашвлäм эртäрäш, ушемвлäшкý погыналташ права
- тырын, мирнӹй погынымашвлäм эртäрäш, ушемвлäшкӹ погыналташ права


Экономикýштý, социальный дä культурный сfерýвлäштý техень прававлä:


== Экономикӹштӹ, социальный дä культурный сферӹвлäштӹ техень прававлä: ==
- пäшäм ýштäш дä кäньýл условивлäштý тидýм ýштäш права

- пäшäм ӹштäш дä кäньӹл условивлäштӹ тидӹм ӹштäш права
- социальный обеспеченилäн права
- социальный обеспеченилäн права
- тыменяш дä образованим нäлäш права
- тыменяш дä образованим нäлäш права


Прававлä тýнäм веле ýлäт, кынам гражданвлä ýшке активно нýнýм кычылтыт. Ýшке прававлäм пäлýмäш - демократи шüлýшäн ушемкымдемýн тýнг пäлýквлäжý ылыт. Тидýжý кыце ýшке интересвлä верц шалгымашты, тенгеок ушемкымдемýштýш ядмашвлä доно активно интересуялтмышты цаклалтеш. Шукырак инfормацим техень сайтвлä гýц пäлен нäлäт: гоогле гач:
Прававлä тӹнäм веле ӹлäт, кынам гражданвлä ӹшке активно нӹнӹм кычылтыт. ӹшке прававлäм пäлӹмäш - демократи шӱлӹшäн ушемкымдемӹн тӹнг пäлӹквлäжӹ ылыт. Тидӹжӹ кыце ӹшке интересвлä верц шалгымашты, тенгеок ушемкымдемӹштӹш ядмашвлä доно активно интересуялтмышты цаклалтеш. Шукырак информацим техень сайтвлä гӹц пäлен нäлäт: гоогле гач:


== Эдемӹн тӹнг прававлäжӹ гишäн: ==
http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm


Эдемýн тýнг прававлäжý гишäн- хттп://ввв.ун.орг/руссиан/доцумен/децларат/децлхр.хтм
- Глобал Витнесс (правительствывлä доно кýлдäлтшý агыл организаци, кыды эдемýн прававлäжý верц вäнгä)
- Глобал Витнесс (правительствывлä доно кӹлдäлтшӹ агыл организаци, кыды эдемӹн прававлäжӹ верц вäнгä)


Ирýк - эдем мам ýштýнежý дä ýштäш шана, тýдýм ýштен кердмýжý. Ирýкäн ылмаш дä ирýк гишäн fилосоfин историштýжý шукы семýнь трактуялтеш, кынамжы тидýм эдемýн долгжы доно, вäк, кýлдäт, кынамжы тидý гишäн воксекат ак попеп дä кынамжы попенýт, гýнят, тýдýлäн раскыды пýсмäнýм ýштенýт. Ирýк дä ирýкäн ылмаш этика доно кýлдäлтýт – дä тидý эдем мам вес эдемвлä анзылны дä вес эдемвлäлäн ýштä, ынгылышашлык, действивлäжý верц вäшештýшäшлык. Ирýк дä ирýкäн ылмы гишäн кугезý годшаш fилосоfвлäок шаныкалаш тýнгäлýнýт, нýнýн дä вес курымвлäнäт сирýмý шанымашвлäштýм шукы книгä доно лыкмы. Пиш ýжäл, туан йýлмýнä доно нýнýм лыдын ана керд.
Ирӹк - эдем мам ӹштӹнежӹ дä ӹштäш шана, тӹдӹм ӹштен кердмӹжӹ. Ирӹкäн ылмаш дä ирӹк гишäн философин историштӹжӹ шукы семӹнь трактуялтеш, кынамжы тидӹм эдемӹн долгжы доно, вäк, кӹлдäт, кынамжы тидӹ гишäн воксекат ак попеп дä кынамжы попенӹт, гӹнят, тӹдӹлäн раскыды пӹсмäнӹм ӹштенӹт. Ирӹк дä ирӹкäн ылмаш этика доно кӹлдäлтӹт – дä тидӹ эдем мам вес эдемвлä анзылны дä вес эдемвлäлäн ӹштä, ынгылышашлык, действивлäжӹ верц вäшештӹшäшлык. Ирӹк дä ирӹкäн ылмы гишäн кугезӹ годшаш философвлäок шаныкалаш тӹнгäлӹнӹт, нӹнӹн дä вес курымвлäнäт сирӹмӹ шанымашвлäштӹм шукы книгä доно лыкмы. Пиш ӹжäл, туан йӹлмӹнä доно нӹнӹм лыдын ана керд.
Демократи- грек йýлмý гýц, кугижäнýшýм вуйлатымы fорма. Тидýн тöр fормыжы (халыкын вуйлатымыжы доно) äль представляйýмý демократин fормыжы (халыкын айырымы эдемвлä доно (депутавтлä) вуйлатымаш) улы.
Демократи- грек йӹлмӹ гӹц, кугижäнӹшӹм вуйлатымы форма. Тидӹн тöр формыжы (халыкын вуйлатымыжы доно) äль представляйӹмӹ демократин формыжы (халыкын айырымы эдемвлä доно (депутавтлä) вуйлатымаш) улы.

Демократи – законвлä, правилывлä, процедурывлä, йöнвлä гӹц шалга, махань-шон общественный организацивлä дон политикӹштӹш партивлäн мнеништӹм анзыкы лыктеш, махань-шон социальный классвлäм интересвлäштӹм ӹшӹклäш йöнӹм пуа. Демократи годым ушемвлäш, группывлäш, партивлäш погынаш лиэш дä политикӹштӹ ”ӱлӹц кӱшкӹ кузаш” йöн улы. Демократи гишäн кугезӹ Грецишток попаш тӹнгäлмӹ (Платонын тымдымашвлäжӹ дä кугижäнӹш гишäн теоривлäжӹ).
Кӹзӹтшӹ ынгылымашан демократи Вадывел Европын формыжы доно виäнгеш, вес семӹньжӹ тидӹм ”либеральне демократи” маныт, кыдылан негӹцӹм Джон Локк (1632-1704), Монтескьö (1689-1755), Жан Жак Руссо (1712-1778) пуэнӹт.
Либеральный демократи ”шукыным” веле агыл праваштым дä интересӹштӹм шотышкы нäлеш, тенгеок ”чӹдӹштӹ” ылшы политический партивлäн, национальный, этнический, социальный дä культурный дä тенгеок цилä эдемӹнок прававлäштӹ дон интересвлäштӹ гишäн ак монды. Дä пäлдӹртäш келеш, эдемӹн прававлäжӹ ти шотышты приоритетäн ылыт. Ти прававлäм цилä кугижäнӹшок ӹшке Тӹнг законыштыжы (Конституциштӹжӹ) пингӹдемден дä нӹнӹм ӹлӹмäшӹш пырташ манын, махань-шон органвлäлäн тидӹ паштек вäнгäш правам пуэн.



== Кӹзӹтшӹ жепӹн демократим тенге ынгылыман: ==
Демократи – законвлä, правилывлä, процедурывлä, йöнвлä гýц шалга, махань-шон об]ественный организацивлä дон политикýштýш партивлäн мнеништýм анзыкы лыктеш, махань-шон социальный классвлäм интересвлäштýм ýшýклäш йöнýм пуа. Демократи годым ушемвлäш, группывлäш, партивлäш погынаш лиэш дä политикýштý ”üлýц кüшкý кузаш” йöн улы. Демократи гишäн кугезý Грецишток попаш тýнгäлмý (Платонын тымдымашвлäжý дä кугижäнýш гишäн теоривлäжý).
Кýзýтшý ынгылымашан демократи Вадывел Европын fормыжы доно виäнгеш, вес семýньжý тидýм ”либеральне демократи” маныт, кыдылан негýцýм Джон Локк (1632-1704), Монтескьö (1689-1755), Жан Жак Руссо (1712-1778) пуэнýт.
Либеральный демократи ”шукыным” веле агыл праваштым дä интересýштýм шотышкы нäлеш, тенгеок ”чýдýштý” ылшы политический партивлäн, национальный, этнический, социальный дä культурный дä тенгеок цилä эдемýнок прававлäштý дон интересвлäштý гишäн ак монды. Дä пäлдýртäш келеш, эдемýн прававлäжý ти шотышты приоритетäн ылыт. Ти прававлäм цилä кугижäнýшок ýшке Тýнг законыштыжы (Конституциштýжý) пингýдемден дä нýнýм ýлýмäшýш пырташ манын, махань-шон органвлäлäн тидý паштек вäнгäш правам пуэн.


Кýзýтшý жепýн демократим тенге ынгылыман:


- шамакын ирýкшý
- шамакын ирӹкшӹ
- кü махань религилäн ýнянä, тидýм ýштäш тидýлäн ирýкшý улы
- кӱ махань религилäн ӹнянä, тидӹм ӹштäш тидӹлäн ирӹкшӹ улы
- религи кугижäнýшýн идеологи дон тымдымаш гýц айырымы лишäшлык
- религи кугижäнӹшӹн идеологи дон тымдымаш гӹц айырымы лишäшлык
- печать дон масс-меди средствавлä (ММС, СМИ) ирýкäн лишäшлык ылыт
- печать дон масс-меди средствавлä (ММС, СМИ) ирӹкäн лишäшлык ылыт
- арми, полици, госбезопасностьын органвлä, прокуратура, суд, изирäк чинäн госчиновниквлä деполитизируйымы дä департизируйымы лишäшлык ылыт
- арми, полици, госбезопасностьын органвлä, прокуратура, суд, изирäк чинäн госчиновниквлä деполитизируйымы дä департизируйымы лишäшлык ылыт
- арми, полици, госбезопасность органвлä дä вес силовой структурывлä паштек гражданский, об]ественный организацивлäн, парламентýн депутатвлäжýн контроль лишäшлык
- арми, полици, госбезопасность органвлä дä вес силовой структурывлä паштек гражданский, общественный организацивлäн, парламентӹн депутатвлäжӹн контроль лишäшлык
- цилä гражданинок вуйлатышы дä власть органвлä гýц нýнýн пäшäштý дä планвлäштý гишäн тöр инfормацим терген кердеш
- цилä гражданинок вуйлатышы дä власть органвлä гӹц нӹнӹн пäшäштӹ дä планвлäштӹ гишäн тöр информацим терген кердеш
- эдемýн творчески ýшкýмжýм пачаш дä ýшке мненижýм келесäш ирýкшý улы
- эдемӹн творчески ӹшкӹмжӹм пачаш дä ӹшке мненижӹм келесäш ирӹкшӹ улы
- мирный погынымашвлäм, каштмашвлäм, митингвлäм дä демонстрацивлäм эртäрäш эдемвлä ирýкäн ылыт
- мирный погынымашвлäм, каштмашвлäм, митингвлäм дä демонстрацивлäм эртäрäш эдемвлä ирӹкäн ылыт
- ушемвлäшкý, группывлäшкý, организацивлäшкý дä политикýштýш партивлäшкý ушнаш гражданвлäн прававлäштý улы
- ушемвлäшкӹ, группывлäшкӹ, организацивлäшкӹ дä политикӹштӹш партивлäшкӹ ушнаш гражданвлäн прававлäштӹ улы
- гражданвлäм fизически тýкäлäш лидýмýлäн гарантивлä
- гражданвлäм физически тӹкäлäш лидӹмӹлäн гарантивлä
- эдемýн ýлäш, ирýкäн лиäш дä безопасностьышты ýлäш праважы
- эдемӹн ӹлäш, ирӹкäн лиäш дä безопасностьышты ӹлäш праважы
- частный собственностьлан, тýдýм перегäш гаранти, тýкäлäш лидýмäш дä предпринимательýн пäшäм ýштäш прававлä
- частный собственностьлан, тӹдӹм перегäш гаранти, тӹкäлäш лидӹмäш дä предпринимательӹн пäшäм ӹштäш прававлä
- зависимый лидýмý тöр суд
- зависимый лидӹмӹ тöр суд
- судышты эдемýн делавлäжýм обьективно, тöр анжаш права, вуйнаматан агыл ылмын презумпцим шотышкы нäлмäш
- судышты эдемӹн делавлäжӹм обьективно, тöр анжаш права, вуйнаматан агыл ылмын презумпцим шотышкы нäлмäш
- законвлäм лыкшы, законвлäм ýлýмäшкý пыртышы дä судебный властьвлä лошты айыртем принципýм шотышкы нäлмäш
- законвлäм лыкшы, законвлäм ӹлӹмäшкӹ пыртышы дä судебный властьвлä лошты айыртем принципӹм шотышкы нäлмäш
- гражданвлäн, экономический субьектвлäн, fирмýвлäн, организацивлäн, об]ественный организацивлäн, партивлäн, религи конfессивлäн, вäрýштýш самоуправленин пäшäштý паштек кугижäнýшýн контрольжым чýдемдýмäш
- гражданвлäн, экономический субьектвлäн, фирмӹвлäн, организацивлäн, общественный организацивлäн, партивлäн, религи конфессивлäн, вäрӹштӹш самоуправленин пäшäштӹ паштек кугижäнӹшӹн контрольжым чӹдемдӹмäш
- вäрýштýшý виäн дä цаткыды самоуправлени
- вäрӹштӹшӹ виäн дä цаткыды самоуправлени
- гражданвлäн виäн дä цаткыды сознани, шанымаш дä гражданский обшество
- гражданвлäн виäн дä цаткыды сознани, шанымаш дä гражданский общество
- парламентаризмýн виäн дä цаткыды институтвлä, кыдывлä махань-шон расследованивлäмäт эртäрен кердýт
- парламентаризмӹн виäн дä цаткыды институтвлä, кыдывлä махань-шон расследованивлäмäт эртäрен кердӹт
- айырымашвлäм тöрýн ”цилäнäт ик праваан ылыт” принципýм шотышкы нäлýн эртäрýмäш, кандидатвлäм, политикýштýш партивлäн программывлäштýм шотеш пиштýмäш
- айырымашвлäм тöрӹн ”цилäнäт ик праваан ылыт” принципӹм шотышкы нäлӹн эртäрӹмäш, кандидатвлäм, политикӹштӹш партивлäн программывлäштӹм шотеш пиштӹмäш
- парти дä проfсо@з кöргýштýш демократи, партивлä кöргýштý fракцивлäн ирýкýн лин кердмýштý
- парти дä профсоюз кöргӹштӹш демократи, партивлä кöргӹштӹ фракцивлäн ирӹкӹн лин кердмӹштӹ


Кýзýтшý глобализируялтшы жепýн демократиäт кугижäнýшвлä анзылны у задачывлäм шýндä, нýнý гýц демократин принципвлäжýм, правилывлäм, гражданинýн, эдемýн прававлäжýм шотышкы нäлäш тергä дä лач ýшке законвлä доно веле агыл, тенгеок халыквлäлошты сирýмý законвлäм кычылташ дä утла лач ýшке суверинитет гишäн шанышы сäндäлýквлä гýц, халыквлäлоштыш законвлäм шотеш пиштен, нýнý гýц изиш карангашат üжеш. Тý сäндäлýквлä, кыдывлä ”мä демократин принципвлäжý доно виäнгýнä” маныт, но тý годымок кýзýтшý жепäш тергýмäшвлäм öрдýжеш кодат, парктикýштýжý иммитационный демократи, авторитарный äль пеле авторитарный режимвлä докыла кеäт.
Кӹзӹтшӹ глобализируялтшы жепӹн демократиäт кугижäнӹшвлä анзылны у задачывлäм шӹндä, нӹнӹ гӹц демократин принципвлäжӹм, правилывлäм, гражданинӹн, эдемӹн прававлäжӹм шотышкы нäлäш тергä дä лач ӹшке законвлä доно веле агыл, тенгеок халыквлäлошты сирӹмӹ законвлäм кычылташ дä утла лач ӹшке суверинитет гишäн шанышы сäндäлӹквлä гӹц, халыквлäлоштыш законвлäм шотеш пиштен, нӹнӹ гӹц изиш карангашат ӱжеш. Тӹ сäндäлӹквлä, кыдывлä ”мä демократин принципвлäжӹ доно виäнгӹнä” маныт, но тӹ годымок кӹзӹтшӹ жепäш тергӹмäшвлäм öрдӹжеш кодат, парктикӹштӹжӹ иммитационный демократи, авторитарный äль пеле авторитарный режимвлä докыла кеäт.

20:38, 31 март 2010 гӹц верси

Эдемӹн прававлӓжӹ


АУШ- президент Рузвельтӹн пелäшӹжӹ Элианор Рузвельт Эдемвлäн прававлäштӹ Декларацим кидӹштӹжӹ кыча.

Эдемӹн прававлäжӹ – шачмы годшенжок эдемлäн прававлä пуалтыт, нӹнӹм иктäт весӹ тӹдӹ гӹц шолышт нäлӹн ак керд. Ти прававлä гражданство, ӹдӹрäмäш äль пӱэргӹ, шонгы äль сäмӹрӹк, раса, махань халык гӹц ылмы, махань религилäн ыдылмы гӹц ак кечеп. Эдемӹн прававлäжӹм кӹзӹтшӹ ушемкымдемӹштӹ кугижäнӹшвлäн тӹнг законвлäштӹ (Конституцивлäштӹ) пингӹдемдӹмӹ. Термин ”эдемӹн прававлäжӹ” пӹтäриш гäнä Франциштӹ сирӹмӹ дä 1789-шӹ ин ярыктымы ”Эдемӹн дä гражданинӹн прававлäжӹн деклараци” лӹмäн документӹштӹ вäшлиäлтеш. Тидӹ гӹц анзыцшы Англиштӹ ”Ирӹкäн ылмашын Куатан харти” (1215 и), Кого Британиштӹ (1689 и) дä Ушымы Штатвлäштӹ сирӹмӹ (1791 и) ”Эдемвлäн Билль” документвлä ылыныт. Коклышы курымын эдемӹн прававлäжӹ гишäн Ушымы Халыквлäн Организаци (УХО) (англла UN, рушла ООН) 10-шы декабрьын 1948-шӹ ин ”Эдемӹн прававлäжӹн тӹнг декларацижӹ” документӹм сирен. Анжы: http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm 1950-шӹ и гӹц тӹнгäлӹн, 10-шы декабрьым Эдемӹн прававлäжӹн Кечӹ семӹнь аят. 1966-шы ин УХО-н эгидӹжӹ доно ”Гражданский дä политический прававлäн халыквлäлоштышы пакт” дон ”Экономический, социальный дä культурный прававлä гишäн халыквлäлоштыш пактым” ярыктымы. Европышты ”Эдемӹн прававлä дон тӹнг ирӹкшӹм ӹшӹклӹмӹ Европын Конвенци” функционируя. Ти документ весӹвлä доно тäнгäштäрен, ӹлӹмäш докы лишӹлрäк ылмыжы доно айыртемäлтеш. Кынамжы законвлäм сирäт веле, ӹлӹмäшӹшкӹ пырташ ак цацеп, а пäлдӹртӹмӹ документ ти шотышты нормывлäжӹм шотеш пиштäш тергä. Тӹнг иструментжӹ семӹнь эдемӹн прававлäжӹ верц ылшы Европын Судшы ылеш. Тенгежӹ гӹнь тиштӹ кӹтӹкӹн эдемӹн прававлäжӹ гишäн сирäлтӹмӹлä: <poem> - ӹлäш права - ирӹкäн лиäш дä эдемӹм тӹкäлäш лидӹмӹ права - закон анзылны цилäнäт икань лиäш права - ирӹкӹн шанаш, мораль дон намыслан (совесть) права - ӹшке мненим ирӹкӹн келесäш права - тырын, мирнӹй погынымашвлäм эртäрäш, ушемвлäшкӹ погыналташ права


Экономикӹштӹ, социальный дä культурный сферӹвлäштӹ техень прававлä:

- пäшäм ӹштäш дä кäньӹл условивлäштӹ тидӹм ӹштäш права - социальный обеспеченилäн права - тыменяш дä образованим нäлäш права

Прававлä тӹнäм веле ӹлäт, кынам гражданвлä ӹшке активно нӹнӹм кычылтыт. ӹшке прававлäм пäлӹмäш - демократи шӱлӹшäн ушемкымдемӹн тӹнг пäлӹквлäжӹ ылыт. Тидӹжӹ кыце ӹшке интересвлä верц шалгымашты, тенгеок ушемкымдемӹштӹш ядмашвлä доно активно интересуялтмышты цаклалтеш. Шукырак информацим техень сайтвлä гӹц пäлен нäлäт: гоогле гач:


Эдемӹн тӹнг прававлäжӹ гишäн:

http://www.un.org/russian/documen/declarat/declxr.htm


- Глобал Витнесс (правительствывлä доно кӹлдäлтшӹ агыл организаци, кыды эдемӹн прававлäжӹ верц вäнгä)

Ирӹк - эдем мам ӹштӹнежӹ дä ӹштäш шана, тӹдӹм ӹштен кердмӹжӹ. Ирӹкäн ылмаш дä ирӹк гишäн философин историштӹжӹ шукы семӹнь трактуялтеш, кынамжы тидӹм эдемӹн долгжы доно, вäк, кӹлдäт, кынамжы тидӹ гишäн воксекат ак попеп дä кынамжы попенӹт, гӹнят, тӹдӹлäн раскыды пӹсмäнӹм ӹштенӹт. Ирӹк дä ирӹкäн ылмаш этика доно кӹлдäлтӹт – дä тидӹ эдем мам вес эдемвлä анзылны дä вес эдемвлäлäн ӹштä, ынгылышашлык, действивлäжӹ верц вäшештӹшäшлык. Ирӹк дä ирӹкäн ылмы гишäн кугезӹ годшаш философвлäок шаныкалаш тӹнгäлӹнӹт, нӹнӹн дä вес курымвлäнäт сирӹмӹ шанымашвлäштӹм шукы книгä доно лыкмы. Пиш ӹжäл, туан йӹлмӹнä доно нӹнӹм лыдын ана керд.

Демократи- грек йӹлмӹ гӹц, кугижäнӹшӹм вуйлатымы форма. Тидӹн тöр формыжы (халыкын вуйлатымыжы доно) äль представляйӹмӹ демократин формыжы (халыкын айырымы эдемвлä доно (депутавтлä) вуйлатымаш) улы.

Демократи – законвлä, правилывлä, процедурывлä, йöнвлä гӹц шалга, махань-шон общественный организацивлä дон политикӹштӹш партивлäн мнеништӹм анзыкы лыктеш, махань-шон социальный классвлäм интересвлäштӹм ӹшӹклäш йöнӹм пуа. Демократи годым ушемвлäш, группывлäш, партивлäш погынаш лиэш дä политикӹштӹ ”ӱлӹц кӱшкӹ кузаш” йöн улы. Демократи гишäн кугезӹ Грецишток попаш тӹнгäлмӹ (Платонын тымдымашвлäжӹ дä кугижäнӹш гишäн теоривлäжӹ). Кӹзӹтшӹ ынгылымашан демократи Вадывел Европын формыжы доно виäнгеш, вес семӹньжӹ тидӹм ”либеральне демократи” маныт, кыдылан негӹцӹм Джон Локк (1632-1704), Монтескьö (1689-1755), Жан Жак Руссо (1712-1778) пуэнӹт. Либеральный демократи ”шукыным” веле агыл праваштым дä интересӹштӹм шотышкы нäлеш, тенгеок ”чӹдӹштӹ” ылшы политический партивлäн, национальный, этнический, социальный дä культурный дä тенгеок цилä эдемӹнок прававлäштӹ дон интересвлäштӹ гишäн ак монды. Дä пäлдӹртäш келеш, эдемӹн прававлäжӹ ти шотышты приоритетäн ылыт. Ти прававлäм цилä кугижäнӹшок ӹшке Тӹнг законыштыжы (Конституциштӹжӹ) пингӹдемден дä нӹнӹм ӹлӹмäшӹш пырташ манын, махань-шон органвлäлäн тидӹ паштек вäнгäш правам пуэн.


Кӹзӹтшӹ жепӹн демократим тенге ынгылыман:

- шамакын ирӹкшӹ - кӱ махань религилäн ӹнянä, тидӹм ӹштäш тидӹлäн ирӹкшӹ улы - религи кугижäнӹшӹн идеологи дон тымдымаш гӹц айырымы лишäшлык - печать дон масс-меди средствавлä (ММС, СМИ) ирӹкäн лишäшлык ылыт - арми, полици, госбезопасностьын органвлä, прокуратура, суд, изирäк чинäн госчиновниквлä деполитизируйымы дä департизируйымы лишäшлык ылыт - арми, полици, госбезопасность органвлä дä вес силовой структурывлä паштек гражданский, общественный организацивлäн, парламентӹн депутатвлäжӹн контроль лишäшлык - цилä гражданинок вуйлатышы дä власть органвлä гӹц нӹнӹн пäшäштӹ дä планвлäштӹ гишäн тöр информацим терген кердеш - эдемӹн творчески ӹшкӹмжӹм пачаш дä ӹшке мненижӹм келесäш ирӹкшӹ улы - мирный погынымашвлäм, каштмашвлäм, митингвлäм дä демонстрацивлäм эртäрäш эдемвлä ирӹкäн ылыт - ушемвлäшкӹ, группывлäшкӹ, организацивлäшкӹ дä политикӹштӹш партивлäшкӹ ушнаш гражданвлäн прававлäштӹ улы - гражданвлäм физически тӹкäлäш лидӹмӹлäн гарантивлä - эдемӹн ӹлäш, ирӹкäн лиäш дä безопасностьышты ӹлäш праважы - частный собственностьлан, тӹдӹм перегäш гаранти, тӹкäлäш лидӹмäш дä предпринимательӹн пäшäм ӹштäш прававлä - зависимый лидӹмӹ тöр суд - судышты эдемӹн делавлäжӹм обьективно, тöр анжаш права, вуйнаматан агыл ылмын презумпцим шотышкы нäлмäш - законвлäм лыкшы, законвлäм ӹлӹмäшкӹ пыртышы дä судебный властьвлä лошты айыртем принципӹм шотышкы нäлмäш - гражданвлäн, экономический субьектвлäн, фирмӹвлäн, организацивлäн, общественный организацивлäн, партивлäн, религи конфессивлäн, вäрӹштӹш самоуправленин пäшäштӹ паштек кугижäнӹшӹн контрольжым чӹдемдӹмäш - вäрӹштӹшӹ виäн дä цаткыды самоуправлени - гражданвлäн виäн дä цаткыды сознани, шанымаш дä гражданский общество - парламентаризмӹн виäн дä цаткыды институтвлä, кыдывлä махань-шон расследованивлäмäт эртäрен кердӹт - айырымашвлäм тöрӹн ”цилäнäт ик праваан ылыт” принципӹм шотышкы нäлӹн эртäрӹмäш, кандидатвлäм, политикӹштӹш партивлäн программывлäштӹм шотеш пиштӹмäш - парти дä профсоюз кöргӹштӹш демократи, партивлä кöргӹштӹ фракцивлäн ирӹкӹн лин кердмӹштӹ


Кӹзӹтшӹ глобализируялтшы жепӹн демократиäт кугижäнӹшвлä анзылны у задачывлäм шӹндä, нӹнӹ гӹц демократин принципвлäжӹм, правилывлäм, гражданинӹн, эдемӹн прававлäжӹм шотышкы нäлäш тергä дä лач ӹшке законвлä доно веле агыл, тенгеок халыквлäлошты сирӹмӹ законвлäм кычылташ дä утла лач ӹшке суверинитет гишäн шанышы сäндäлӹквлä гӹц, халыквлäлоштыш законвлäм шотеш пиштен, нӹнӹ гӹц изиш карангашат ӱжеш. Тӹ сäндäлӹквлä, кыдывлä ”мä демократин принципвлäжӹ доно виäнгӹнä” маныт, но тӹ годымок кӹзӹтшӹ жепäш тергӹмäшвлäм öрдӹжеш кодат, парктикӹштӹжӹ иммитационный демократи, авторитарный äль пеле авторитарный режимвлä докыла кеäт.