Модернизм

Модернизм (фр.modernisme, лат. modernus ”кӹзӹтшӹ жепäш”) XX-шы курымын тӹнгалтӹшӹн культура аренышкы толшы йогымаш. Ти жепӹм культурын историштӹжӹ (”измвлäн”) жеп семӹнь пäлäт: импрессионизм, экспрессионизм, дадаизм, сӱрреализм дä молат. М. ӹлянäшӹжӹ, 1860-шы ивлäнок ӹлянен, кынам француз поэт Шарль Бодлер (Charles Baudelaire, 1821-1867) ”Модерн ӹлӹмäшӹн артньыкшы” (Le Peintre de la vie moderne) артикльжым сирен, кыды модерниствлäн манифeстӹшкӹштӹ сäрнäлтӹн. Но кымдан шäрлен кеäш манын, М.-лäн XX-шы курым тӹнгäлтӹш дä ”измвлäн” культуры нырышкы толмышты якте вычаш варештӹн.

М. вӹкӹ шукы семӹнь анжат. Техника монгырым анжаш гӹнь модернизм шӱлӹшäн кунст пашäвлä симультантан, тäнгäштäрӹмäшäн да маxань-шон монтажан ылыт, тӹ годымок модернизмäн пäшäвлäштӹ ӹлӹмäш вӹкӹ парадоксын тӹгӹржӹ вашт анжат, нӹнӹ проставлä агылеп, лачоклам анжыктымаш ӹмӹлеш кодеш, дегуманизаци шижäлтеш. Модернизм йöн доно сирӹмӹ cӹлнӹшаяшты традициштӹ ылшы шайыштмы структура пыжгаялтын, сирӹмӹ пäшäн тӹнг элементвлäжӹ махань-шон аллюзивлä, вес семьӹньжӹ йиждӹмашвлä, мифвлäн архетипвлä дä символвлä гӹц шалгат. Модерн сӹлнӹшая нарраторлан (шайыштмашым нäнгешӹлäн) хронологи дон фактвлäмäт лыгаш ирӹкӹм пуа.

Сӹлнӹшаям анжалаш гӹнь, М. сек келгӹ кишäвлäм поэзиэш коден дä тидӹжӹ сек пӹтäриок XIX-шӹ курымын мычашты Франциштӹ лиäлтӹн. Бодлер гӹц пасна раскыды дä виäн модерниствлäэш Поль Верлен (Paul Verlaine, 1844-1896), Артур Рембо (Arthur Rimbaud, 1854-1891) дä Жулиам Аполлинер (Guillaume Apollinaire, 1880-1918) шотлалтыт. Модернизм йöнäн прозаиквлä логӹц сек кымдан пäлӹмӹ Марсель Пруст (Marcel Proust,1871-1922), кыды ”Ямдымы жепӹм кӹчäлмäш” кӹжгӹ романым сирен, Альберт Камӱ (Albert Camus, 1913-1960) дä Симон де Бавуар (Simone de Beauvoir, 1908-1986) ылыт.