Луйк, Вийви

Луйк, Вийви
Луйк, Вийви
Шочын	1946 ин 6 ноябрьын (77 и)
Шочмо вер	Тянассильма[d], Саку[d], Харьюмаа[d], Эстони;
Страна	Эстони;
Тыршымаш алан	почеламутчо, сирӹзӹ, детский писатель, архив пашаеҥ, библиотекарь
Ава	Hilda Luik[d]
Шаблон:Wikidata gender switch	Jaan Paavle[d] и Яак Йыэрюйт[d]
Чап пӧлек да премий	заслуженный писатель Эстонской ССР[d] (1986 и) литературная премия Антона Хансена Таммсааре от волости Албу[d] (1986 и) поэтическая премия Юхана Лийва[d] (1988 и) премия Эстонской Республики в области культуры[d] (1992 и) литературная премия Яана Кросса[d] (2020 и) поэтическая премия Сальме Экбаум и Минни Нурме[d] (2006 и)
	Медиафайлы на Викискладе

Вийви Луйк — эстон ӹдӹрӓмӓш сирӹзӹ. 6-шы ноябрьын 1946-шы ин Вильянди хала лишнӹ шачын.

Вийви Луйкын «Шӹмшӹ тыр шошым» романжы

Пӹтӓриок келесӹмӹ шоэш, Вийви Луйк (шач. 1946 ин) кӹзӹтшӹ эстон сӹлнӹшаяшты кымдан пӓлӹмӹ сирӹзӹ ылеш. Тидӹ гӹц пасна, вес йӹлмӹвлӓш сӓрӹзӹвлӓ тӹдӹн пӓшӓвлӓжӹм шӹренок айырат. Луйкын пӓшӓвлӓжӹм Европын цилӓ йӹлмӹшкок сӓрӹмӹ манаш лиэш. Теве ӹнде, ти интересне сирӹзӹн пӓшӓжӹ доно кырык мары лыдшывлӓӓт пӓлӹмӹ лин кердӹт.

Тиштӹ автор гишӓн сирӓш ана тӹнгӓл, кыце дӓ кынам тӹдӹ сирӓш тӹнгӓлӹн- тидӹм лыдшы эртӹш ин Таллиннӹштӹ лӓкшӹ Эндел Ниркӹн «Эстон сӹлнӹшая» лӹмӓн книгӓ гӹц пӓлен нӓлӹн кердеш. Ти книгӓ кырык марла лӓктӹн.

«Шӹмшӹ тыр шошым» Вийви Луйкын сек яжо романешӹжӹ шотлалтеш. Кыце ти романым лыдмыла дӓ кыце ынгылымыла? Лӹмӹнок кырык мары лыдшылан, кыды текстӹн корнывлӓ шайык шӹлтен шӹндӹмӹ шанымашвлӓ докы эче тымень шоде. Тенге келесӹмӹлӓнем, шотеш пиштӹмӹ лыдшы ит йӓтлӹ. Лачокшымок келесӓш гӹньӹ, техень пӓшӓвлӓ пӹтӓртӹш жепӹн веле сӹлнӹшаяштына каяш тӹнгӓлӹнӹт.

Романым ынгылымашты кого рольым символвлӓ мадыт. Нӹнӹ логӹц сек шӹрен туан мӱлӓндӹм, Эстоним анжыктышы символвлӓ вӓшлиӓлтӹт: «Алык тӹреш шагальым дӓ лапышкыла анжаш тӹнгӓльӹм. Тӹдӹ мыч мӹнь тиш толынам. Тӹдӹн цилӓ монгырыштыжы мӹндӹр шӹргӹ шалген дӓ тӹдӹм кӱкшӹ пӹлгом леведӹн. Ялвлӓэм кӹлмен шӹнзӹнӹт, кидвурдывлӓэм цӹвӹшӹл нӓлӹн шӹнден. Шоэ дӓ йӹргешкӹ тӹшкӓӓн, проклинайымы, шуэн кодымы, кредӓлмӹ паштек нӓлмӹ мӱлӓндӹм анзылнем ужынам. Цӹгӓквлӓ кӱшкӓт-пӹлгом докыла, ӱлӹкӓт-рок докыла кузен-вален, пӹсӹн чонгештӹлӹнӹт. Цӹгӓквлӓ шимӹвлӓ ылыныт дӓ нӹнӹ шайылны ылшы пӹлгом пӹтӹдӹмӹ дӓ курымаш. Алык дон пӹлгом иквӓрешӹжӹ тамахань гӹнят охоницӓ гӹц ӹштӹмӹ картинлӓок кайыныт. Ти цевер картинӹн рамжы нуж тӹшкӓвлӓ дон лӱлпер ылын, кыдывлӓ лошты ӹрдӓнг шӹцшӹ пышкылшы кӹртниваштырвлӓ киэнӹт дӓ тамахань пичӹ мӓнгӹвлӓ вочык шалгенӹт.»

Анжална, «проклинайымы, шуэн кодымы, кредӓлмӹ паштек нӓлмӹ мӱлӓндӹ анзылнем киэн» фразым. Проклинайымы (вырсен кодымы), шуэн кодымы- ти шамак тӹ эстонвлӓн ышма гӹц лӓктӹн кердӹн, кыдывлӓ 1944-шӹ ин туан мӱлӓндӹштӹм шуэн коден, вес сӓндӓлӹквлӓш лӓктӹн кенӹт. «Кредӓлмӹ паштек нӓлмӹ»- тидӓт, жепӹм анжалаш гӹнь, тӹ инок лиӓлтӹн, якшар арми дон оккупируйымы мӱлӓндӹм тидӹ анжыкта. Тенге гӹнят, цӹгӓквлӓ сойток чонгештӹлӹт. Цӹгӓк- эстон халыкын символжы, эстонвлӓн сек яратымы кекӹштӹ. Цӹгӓкӹн символжы эстон сӹлнӹшаяшты ЬИЬ-шӹ курымын сирӹшӹ поэтесса Лидиа Койдулан лыдышвлӓштӹжок вӓшлиӓлтеш. Ти кекӹн символжым вес авторвлӓӓт ӹшке пӓшӓвлӓштӹштӹ кычылтыныт. Шамаклан, поэтесса Дебора Вааранди вырсы паштекшӹ Эстонижӹ гишӓн сирен, «цӹгӓквлӓӓт пӹжӓшӹм угӹц опташ тӹнгӓлӹнӹт» пӓлдӹртӓ.

В. Луйкын романыштыжы «Цӹгӓквлӓ шимӹвлӓ ылыныт дӓ нӹнӹ шайылны ылшы пӹлгом пӹтӹдӹмӹ дӓ курымаш.» шанымашым ынгылаш манын, Эстонин тистӹжӹн (флагшын) цӹрежӹм пӓлӹмӹлӓ. Ошы, шимӹ, симсӹ триколор-техень ылеш Эстонин тистӹжӹ. Ошы- эстон халык, шимӹ- халыкын мӱлӓндӹжӹ, симсӹ- курымаш пӹлгом.

«Охоницӓ гӹц ӹштӹмӹ картин»- тидӹ охоницӓ гӹц ӹштӹмӹ ирреальне сӓндӓлӹк, кыды хыть-кынамат пыдырген дӓ шӓпнен кен кердеш. Ти шанымашым поэт Йаан Каплинскин «Мӓ пиш шӹпӹн каштшашлык ылына» (Цикмӓ 1/95) лыдышыжы дон аллюзи семӹнь анжаш лиэш.

Вара эче ик деталь, тидӹжӹ ӹнде изи ӹдӹрӓшӹн реальне ӹлӹмӓш докыжы пишок лишӹл- тидӹжӹ ашкедмӹ корныжы сагаок ылеш: «Ти цевер картинӹн рамжы нуж тӹшкӓвлӓ дон лӱлпер ылын, кыдывлӓ лошты ӹрдӓнг шӹцшӹ пышкылшы кӹртниваштырвлӓ киэнӹт…». Пышкылшы кӹртниваштыр- тидӹ вырсы дӓ тюрмӓ атрибут.

ӹнде шуэн кодымы мӱлӓндӹ-сӓндӓлӹкӹн символвлӓм текстӹштӹ анжалына: «Аравагорны гач ванжымыла ылын, теве, вургымла монгыреш витӓ дон имни левичӹ кодыт, нӹнӹ охыр ылыт, намозым лыкмы агыл, капкавлӓ виш киӓт, кӹтӧм йӱктӹмӹ вӹдсӹнзӓн лап пуражы пыдавлӓ дон пыдален шӹндӹмӹ. Шалахайышты сирень дӓ жасмин тӹшкӓвлӓ вашт ӹлӹмӹ пӧрт кайын. Тӹдӹм тошты пӧрт вӓреш шӹндӹмӹ, йӹржӹ пушӓнгӹвлӓ дон декоративне тӹшкӓвлӓ кушкыныт, кыдывлӓм эче молнамшы хозавлӓок шӹнденӹт, кӱ гӹц ӹштӹм ташкалтышышты им анжыктымы „1939“, той амаса кӹлвлӓ йӹлгӹжӹнӹт, шукиӓш пеледӹшӓн косир йӹрӓнвлӓштӹ самшудывлӓ эче кушкын шоктыделыт, ош флоксвлӓ дӓ турквлӓн ала тигытпеледӹшвлӓ яргатан пеледӹнӹт, а тел макым тӓгӱ-ӓнят капаенӓт кен. Сиреньвлӓ лоштыш шӹнзӹшӹ беседкышты вӓкш кӱ гӹц ӹштӹмӹ стӧл тӓгӱм-ӓнят вычен, тӹдӹн йӹр тӧнгӹлвлӓ шӹнзенӹт. Кудвичӹштӹ, пеледӹш йӹрӓн покшалны, тистӹдӹмӹ флагшток шалген, пӧрт левӓш вӹлнӹ кӹдӹртӹш кӹртниваштырын мычашыжы шӧртньӹн йӹлгӹжӹн. Пӧрт шалген вуйта короп, кӱкшӹ, кӹрӓн, йӹлгӹжшӹ кӹлвлӓ дон.»

Цитатын тӹнгӓлтӹшӹштӹ шуэн кодымы кудвичӹ анжыкталтеш, 1939-шӹ ин шагалтымы пӧрт, ижӹ пиш символический ылеш- ти ин Риббентроп дӓ Молотов доно Ирвел Европым пайылымы планым ӹштӹмӹ. Вес интересне монгыр: пӧртӹм тошты тӧр вӓреш шӹндӹмӹ, кыце ужына- тиштӹ традицивлӓм шотеш пиштӹмӓш гишӓн сирӓлтеш. Сиреньвлӓ лошты шалгышы курымвлӓ доно тырхышы вӓкш кӱ гӹц ӹштӹмӹ стӧл пӧрт гӹц лӓктӹн кешӹ хозавлӓжӹм выча. Ош «флоксвлӓ дон яргата ала тигытпеледӹшвлӓ» антонимиӓт махань-шон ассоциацивлӓм шачыктен кердеш. Тистӹдӹмӹ флагшток- тидӹ |стонин ӹшкевуя виӓнгмӹжӹм ямдымы гишӓн попа дӓ «пӧрт короп гань шалген»- тидӹ символвлӓн аршашын короныжы.

Романым ынгылаш манын, тенгеок «метсавеннад» (шӹргӹ шӱмбелвлӓ) гишӓн пӓлдӹртӹмӹлӓ. Нӹнӹ оккупаци ваштареш лу и нӓрӹ активно шалгенӹт, шӹргӹвлӓштӹ ӹленӹт. Фольклор гӹц нӓлмӹ аллюзи «шӹргӹ ужеш, шӹргӹ колеш» романышты воксеокат вес ӓкӓн ылеш, тиштӹ тидӹ конкретизируялтеш. Шӹргӹ шӱмбелвлӓ, лачокшымат ужын дӓ колын кердӹнӹт.

Цилӓ тидӹ келесӹмӹ романым ынгылымашты сыравач семӹнь лин кердеш. Тидӹ гӹц пасна, пӓлдӹртӓш келеш, Вийви Луйкын романжы постмодернизм йӧн доно сирӹмӹ ылеш, тӹштӹ пиш шукы аллюзи, коллаж, ӓшӹндӓрӹмӓшвлӓ, лыдыш лаштыквлӓ, радио увервлӓ, газетвлӓ гӹц текствлӓ вӓшлиӓлтӹт.

Образвлӓ логӹц лач ик персонаж гишӓн веле ӓшӹндӓрӓлмӹ шоэш- тидӹ библиотекарь Ильвес. Кырык марлаш ти лӹмӹм сӓрӓш гӹнь- Сырмы манаш келеш. Сырмы- эстон халыкын символжы, кеквлӓ логӹц цӹгӓк, йӓнвлӓ логӹц- сырмы. Сырмы- ышан, нелӹ годымат ӹлен лӓктӹн мыштышы, цаткыды, виӓн йӓн. Сирӹзӹ Ильвес дон книгӓм, библиотекӹм со иквӓреш анжыкта. Тӹдӹ эстон интеллигенцин символжы ылеш, кыды книгӓвлӓмӓт сагажок намалыштеш, мӹндӹр вӓрӹштӹ (пӓлӹ агыл кышты, но эстон интеллигенцин пуйырымашыжы шӹренжок Сибирь ылын) тӹдӹ лач книгӓвлӓм лыдын, ӓль лыдышвлӓм ӓшӹндӓрен веле ӹленжӓт лӓктӹн кердӹн. Но книгӓвлӓӓт шукы йиш лин кердӹт, автор пӓлдӹртӹнежӹ.

Романышты лач тӹнг персонаж укеӓт манаш лиэш, ма лиӓлтеш, тӹдӹ изи ӹдӹрӓшӹн шижмӓшӹжӹ, ынгылымашыжы дӓ анжалтышыжы гач пуалтеш. Тӹ жепӓш ӹлӹмӓшӹштӹ ма лиӓлтӹн, тидӹ гишӓн кого эдемвлӓн шайыштмышты гач пӓлен нӓлеш, кынамжы стӧл лӹвӓлнӹ шӹнзӹмӹжӹ годым тидӹм колеш ӓль иктӓ-махань вес ситуациштӹ тидӹ лиӓлтеш.

Вийви Луйкын йӹлмӹжӹ дӓ синтаксисшӹ пиш интересне ылеш. Шӹренок тидӹм глаголвлӓн жепӹм кычылтмашты цаклаш лиэш. Шамаклан: «Аравагорны гач ванжымыла ылын, теве, вургымла монгыреш витӓ дон имни левичӹ кодыт, нӹнӹ охыр ылыт…». Интересне стиль, автор лыдшым сагажы вуйта кандыштеш. Тидӹ иктӹ. Вара весӹ- ванжымыла ылын- тидӹжӹ толшаш жеп, витӓ дон имни левичӹ кодыт- кӹзӹтшӹ. Дӓ техень предложенивлӓ романышты шӹренок вӓшлиӓлтӹт. Эче иктӹм ӓшӹндӓрӓлӓш уты агыл, дӓ тидӹжӹ гӹнь, пиш керӓл ӓшӹндӓрӹктӹмӓш- оригинал текстӹштӹ эстон йӹлмӹн мульги диалект шӹренжок кычылталтеш. Сӓрӹзӹ семӹнь, мӹлӓмӓт ӓнят вӹтлӓмарывлӓн диалектӹм кычылтмыла ылын, но ти пӓшӓ когонжок куштылгы агыл. Тидӹ вӹтлӓмарывлӓн диалектӹм пӓлӹмӓшӹм тергӓ, мӹнь гӹцем веле агыл, тенгеок лыдшывлӓ гӹцӓт. Тенге гӹнят, кыды вӓрежӹ вӹтлӓмары шамаквлӓӓт вӓшлиӓлтӹт. Ынгылыдым шамаквлӓ улы гӹнь, мам нӹнӹ анжыктат, тидӹм А. А. Саваткован лӹмдерӹштӹ моаш лиэш.

Эче ик символический мӓгӓл, романыштыш лиӓлтмӓшвлӓ патькыш патькымы жепӹн пӹтӓт дӓ сӓрӹмӹ пӓшӓмӓт лач техень годымок пӹтӓрӹмӹ. Хельсинкиштӹ романыштыш ганьок шошымшы кечӹ анжыш дӓ халан парквлӓштӹжӹ шошымшы пеледӹшвлӓн кӹрӓникӓ-ыжар пӓртнявлӓштӹ лӓктӓш тӹнгӓлӹнӹт. Шошым толеш. XXI-шӹ курымын пӹтӓриш шошымжы.

Пӓшӓвлӓжӹ

«Pilvede püha» (luulekogu, 1965)
«Taevaste tuul» (luulekogu, 1966)
«Hääl» (luulekogu, 1968)
«Lauludemüüja» (luulekogu, 1968)
«Ole kus sa oled» (luulekogu, 1971)
«Pildi sisse minek» (luulekogu, 1973)
«Leopold» (lasteraamat, 1974)
«Salamaja piir» (jutustus, 1974)
«Vaatame mis Leopold veel räägib» (lasteraamat, 1974)
«Põliskevad» (luulekogu, 1975)
«Leopold aitab linnameest» (lasteraamat, 1976)
«Luulet 1962—1974» (valikkogu, 1977)
«Maapäälsed asjad» (luulekogu, 1978)
«Tubased lapsed» (lasteraamat, 1979)
«Rängast rõõmust» (luulekogu, 1982)
«Kõik lood Leopoldist» (lasteraamat, 1984)
«Seitsmes rahukevad» (romaan, 1985) «Шӹмшӹ тыр шошым»
«Kolmed tähed» (lasteraamat, 1987)
«Ajaloo ilu» (romaan, 1991)
«Inimese kapike» (esseed, 1998)
«Maa taevas: luulet 1962—1990» (1998)
«Elujoon: valitud luuletused 1962—1997» (2005)
«Aabitsajutud» (lastele; pildid joonistanud Made Balbat, 2006)
«Tubased lapsed: luuletusi väiksematele» (2006)
«Kõne koolimaja haual: artiklid ja esseed 1998—2006» (2006)
«Kogutud luuletused 1962—1997» (järelsõna: Arne Merilai; 2006)

Ажедмӓшвлӓ

↑ Viivi Luik // Энциклопедия Брокгауз (нем.)
↑ https://sisu-vana.ut.ee/ewod/p/paavle

[_17c82568b5837ecc-1] Viivi Luik // Энциклопедия Брокгауз (нем.)

[_e0fe2b7a3a066a87-2] ttps://sisu-vana.ut.ee/ewod/p/paavle

[1]

[2]