Эстон мары сӹлнӹшая кӹлвлӓ
Эстон мары сӹлнӹшая кӹлвлӓ
Кок халык лоштыш культура кӹлвлӓм виӓнгдӹмӓштӹ литература пиш кого рольым мадеш. Кок литература лоштыш кӹлвлӓ сӓрӹмӹ пӓшӓвлӓ гач ӹштӓлтӹт дӓ чангалтыт. Нӹнӹ вуйта кок халык лоштыш культура кӹвервлӓ ылыт. Кыце эстон сӹлнӹшая марла йӹлмӹвлӓшкӹ сӓрӹмӹ, тӹдӹм пӹтӓри анжалына. Марынвлӓ дон эстонвлӓ лошты пӹтӓртӹш 15 и жепӹштӹ кӹлвлӓ пиш интенсивный дӓ цаткыды ылыт, но ӹжӓл, тидӹ гишӓн анзыцрак жеп гишӓн келесӓш ак ли. Вӓк тӹнӓмӓт, кынам Мары Эл дон Эстони политикӹштӹш ик системӹштӹ ылыныт, кӹлвлӓм фрагментарныеш веле шотлаш лиэш.
Тиштӹ ӹшке ӓмӓлжӹмӓт моаш лиэш: соцреализм йӧн доно дӓ лач ти принципвлӓм веле шотеш пиштӹшӹ мары литературылан, модернизм йӧн доно сирӹшӹ эстон литература "мӹндӹр ылын" дӓ реализм йӧн доно сирӹшӹ эстон авторвлӓн пӓшӓвлӓштӓт пӓлӹдӹмеш кодыныт. Тидӹ ик вир. Вес вирӹм 1930-шы ивлӓн эртӓрӹмӹ репрессивлӓ доно кӹлдӓш лиэш: тӹнӓм сек активный дӓ кӹцкӹвлӓм кандышы сирӹзӹвлӓ дон поэтвлӓм ликвидируйымы. Ма интересножы, 1920-30-шы ивлӓн мары литературышты сӓрӹмӓш пӓшӓ пиш активно кен. Тидӹ паштек литературышты вакуум кодын дӓ пиш ӹжӓл, сӓрӹмӓш пӓшӓӓт, кӹрӹлтӹн, манаш лиэш.
Мары сӓрӹзӹвлӓ эстон литература докы 1960-шы ивлӓн анжалтышыштым шуат. Эстоништӹ, аспирантурышты тыменьшӹ, кӹзӹт профессор Иван Григорьевич Иванов эстон йӹлмӹ гӹц сӓрӹшӹвлӓ логӹц пӹтӓришӹ ылеш. 1960-ы ивлӓнок Геннадий Матюковский Элен Нийтӹн "Пӹзӹлмӹ" лыдышыжым кырык марлангда, кыдым "Ончыко" журналеш пецӓтлӹмӹ. Тидӹ паштек 1970-1980-шы ивлӓн сӓрӹмӹ пӓшӓвлӓм шукыжымок ат уж.
1990-шӹ ивлӓн сӓрӹмӓш пӓшӓ когогорнышкы лӓктӹн, тӹнӓм кыце авторвлӓн шот кушкын дӓ жанрвлӓӓт кымдаэмӹнӹт. Ти ивлӓн кыце кырык марла, тенгеок алык марлаат сӓрӹмӹ. Сӓрӹмӹ пӓшӓм ӹштӓш манын 1980-90-шы ивлӓн "Саман" журнал кого импульсым пуэн, шукым сӓрӹшӹвлӓ логӹц Владимир Козловын лӹмжӹм пӓлдӹртӹмӹлӓ. 1990-шы ивлӓн кырык марлангдымы пӓшӓвлӓм "У сем" журналышты лыдаш лиэш.
Сӓрӹмӹ пӓшӓвлӓм анзыкы виӓнгдӹмӓштӹ кого рольым "Цикмӓ" журнал мадын, тӹдӹн пӹтӓриш номержӹ 1995-шӹ ин лӓктӹн. Ти журнал мары культурын феноменжӹ, кыды ӹшке йӹржӹ махань-шон хытырымашвлӓм тӓрвӓтен. Кыдывлӓжӹ ти журналым вырсат, ылмыжым ак реагируеп, а весӹвлӓжӹ, анешлӓ тӹдӹ вӹкӹ симпати доно анжат дӓ мары культурышкы тӹдӹ у, йонгата шьлӹшӹм канден, маныт. Мам ит попы, тене журналын 10 иӓш юбилейжӹ дӓ тенеш номержӹ шӹжӹм лӓкшӓшлык.
"Цикмӓ" журнал эстон авторвлӓлӓн пӹтӓриш номержӹ гӹцок кымда вӓрӹм пуэн. Тенге марла лыдшывлӓ Яан Каплинскин, Пауль-Ээрик Руммон, Ане Калеппӹн, Валериа Рӓӓнникӹн дӓ Вийви Луйкын "Тыр жепӹн шӹмшӹ шошымжы" романжы доно пӓлӹмӹ линӹт. Ти роман пӹтӓриш марлангдымы роман ылеш. Тидӹ гӹц пасна 1999-шӹ ин эчеӓт ик у историштӹш факт лиӓлтӹн - Эстоништӹ пӹтӓриш гӓнӓ историштӹ марла книгӓ лӓктӹн, тидӹ - Эндель Ниркӹн "Эстон сӹлнӹшая"-жы. Кӱ пӓлӹнежӹ, тиштӹ 1999-шы и якте марлашкы дӓ анешлӓ, эстонышкы сӓрӹмӹ пӓшӓвлӓн лӹмӹштӹм пумы.
2000-шы ивлӓн кок сӹлнӹшая лоштыш кӹлвлӓ кого ашкылым анзыкы ӹштенӹт манына гӹнь, ана самынялт. Ти ивлӓн мам сӓрӹмӹ? Марла эстон авторвлӓн пӓшӓвлӓштӹм "Марий Эл" газет, "Кугарня" дӓ "Жерӓ" газетвлӓштӹ, "Ончыкошты", "У семӹштӹ" пецӓтлӹмӹ. Ма яжожы, эстон литературым сӓрӹмӹ нырышты ӹнде у лӹмвлӓӓт кайыт, иктӹжӹ нӹнӹ логӹц, Тарту университетӹн философи факультетшӹм тымень пӹтӓрӹшӹ Юлия Куприна, кыды 2004-ӹ ин Элен Нийтӹн "Изи ӹдӹр Пилли-Ри" ("Сарта" книгӓ лыкмаш, 2004) тетя книгӓм кырык марлангден. Ти пӓшӓӓт эстон дӓ мары культура кӹлвлӓм виӓнгдӹмӓштӹ историэш кодеш- тидӹ пӹтӓриш эстон книгӓ, кыдым марлангдымы дӓ книгӓ семӹнь лыкмы. Тау Юлия, пӓшӓэт ашныжы дӓ виэт ситӹжӹ! Тӹньӹм анжен, весӹвлӓӓт сӓрӹмӹ пӓшӓшкӹ пижӹштӹ. "Изи ӹдӹр Пилли Ри" книгӓн презентацижӹ Эстон-Мары Ушемӹн луатвӹциӓш юбилей кечӹн эртӓрӓлтеш. Книгӓм Эстон Культура Капитал (Eesti Klultuurikapital) фонд дон Суомиштӹш М. А. Кастрен Ушем (M.A. Castrénin Seura) лыкташ палшенӹт. Нӹнӹлӓнӓт тау.
2005-шӹ ин марла эче ик книгӓ лӓкшӓшлык, тидӹ - Антон Хансен-Таммсаарен (Anton Hansen-Tammsaare, 1878-1940) миниатюрывлӓ, новеллывлӓ, "Шонгывлӓ дон ӹрвезӹвлӓ" кӹтӹк роман дӓ "Юдит" дон "Кугижӓ кӹлмӓ" драмывлӓ. Кыце ужына, эстон дӓ мары литература кӹлвлӓ ӹнде яжо кӹцкӹвлӓм кандат дӓ ти садышты цеверрӓк пеледӹшвлӓ пеледӹштӹ дӓ кӹцкӹвлӓ кушкышты манын, тӹштӹш йӹштӹлшӹ дӓ пӓшӓм ӹштӹшӹвлӓжӹ веле шукемӹштӹ.
Эстонвлӓм анжалаш гӹнь, нӹнӹ XIX-шӹ курымынок марынвлӓ докы интересӹм лыктыныт. Йохан Вейдеманнын 1866-шы ин Лондонышты кырык марла латиница доно сирӹмӹ Матфей гӹц Евангелим нигыцеӓт пӓлдӹртӹде кодаш ак ли. Весин ти книгӓн лӓкмӹжӹ годшен 140 и шоэш дӓ ти лӹм доно, шанем, Эстон-Мары Ушем мары сӓрӹзӹвлӓлӓн Эстоништӹ семинарым организуен кердеш. Вара вес лӹм, кыды литература доно кӹлдӓлтӹн, тидӹ Азан университетӹн профессоржы Михкель Веске, кыды 1880-шы ивлӓн кырык мары йӹлмӹлӓн "ӹ" буквам шанен лыктын.
Лач мары сӹлнӹшая доно кӹлдӓлтшӹ пӓшӓвлӓм эстонвлӓ 1930-шы ивлӓн сирӓш тӹнгӓлӹнӹт. Тарту университетӹн эстон литература кафедрӹн профессоржы Юлиус Мӓги мары литературым шӹмлен дӓ совет арми Эстоним оккупируйымы паштек, Швециштӹ эмиграциштӹ ылмыжы годым мары литература гишӓн шӹмлӹмӓш пӓшӓвлӓм сирен. Пӹтӓриш сӓрӹмӓш пӓшӓвлӓ 1950-шӹ ивлӓн пецӓтлӓлтӹнӹт. Совет жепӹн марла йӹлмӹ гӹц сӓрӹмӹ сек кого пӓшӓвлӓ лошкы Ким Васинӹн "Онарын мӱлӓндӹштӹ" (Onari maal) лӹмӓн книгӓ пыра, кыдым Матти Пийримаа сӓрен.
Мары литературым сӓрӹзӹ Тию Кокла сек шукым сӓрен. 1990-шы ивлӓн эстон йӹлмӹшкӹ сӓрӹмӹ пӓшӓ ӹлӹж кен, тидӹм Арво Валтон доно сӓрӹмӹ нӹл поэтессӹн лыдыш книгӓжӓт анжыкта. Лыдыш книгӓн лӹмжӹ "Neli marilannat" маналтеш дӓ тӹшкӹ Альбертина Иванован,Светлана Есаулован, Валентина Изилянован дӓ Надежда Никитинан лыдышвлӓштӹ пыренӹт.
Ы#нянӹмӹ шоэш, толшашышты эстон сӹлнӹшая докы сӓмӹрӹк мары поэтвлӓ дӓ сирӹзӹвлӓ интересӹм лыктыт дӓ сӓрӓшӓт ак лӱдеп лиэш. Вес йӹлмӹвлӓшкӹ сӓрӹшӹвлӓлӓн Эстоништӹ махань-шон палшыкым, грантвлӓ дон стипендивлӓм пуат, семинарвлӓ дон курсвлӓм эртӓрӓт. Иктӹ пӓлӹ, ти пӓшӓм ӹштӓш манын, иктӓт мӓ докына ядын ак тол, мӓмнӓн мары авторвлӓ ӹшке инициативӹм лыкшашлык ылыт дӓ ти шотышты ядмашвлӓдӓ моло лит гӹнь, Эстон-Мары Ушемӹшкӹ ӓль Фенно-Угришкӹ, ӓль "Цикмӓ" журналышкы сирен колтен кердӹдӓ. Кишӹ кӱ лӹвӓкӹ вӹд ак йогы манын, халык попа, тидӹжӹ гӹнь лачокат тенге - ӹшке ана тӓрвӓнӹл гӹнь, тӹнӓм культурыштат шукы пӓшӓ ӹштӹдеок кодеш.