Чавайн, Сергей Григорьевич
| Чавайн, Сергей Григорьевич | |
|---|---|
| Шочын | 1888 ин 6 октябрьын |
| Шочмо вер | |
| Колен | 1937 ин 11 ноябрьын (49 и) |
| Колымо вер | |
| Страна | |
| Тыршымаш алан | сирӹзӹ, почеламутчо |
Шаблон:Сортировка: по странамШаблон:Сортировка: по типам
Сергей Григорьевич Чавайн (1888-1937) — алык мары сӹлнышаялан негӹзӹм пиштӹшӹ. Ч. Азан тымдышывлӓн семинаришты тыменьӹн дӓ студент ивлӓжӹнок лыдышвлӓжӹм сирӓш тӹнгӓлӹн. Сек пӹтӓриш лыдышешӹжӹ 1905-шӹ ин сирӹмӹ "Оты" лыдышыжы шотлалтеш.
Чавайн Рая Бартенсӹн сӹнзӓжӹ доно:
[тӧрлӓтӓш | кодым тӧрлӓш]Профессор Рая Бартенсын 4 мары поэт гишӓн книгӓжӹ Чавайн гӹц тӹнгӓлӓлтеш дӓ тидӹжӹ, седӹ тӧр, такеш агыл вет ти поэт мары литературылан негӹцӹм пушеш шотлалтеш. Поэтвлӓн ӹлӹмӹ, тыменьмӹ корнывлӓштӹ, пӓшӓштӹ, махань атмосферӹштӹ пӓшӓм ӹштенӹт дӓ сиренӹт – цилӓ тидӹ келгӹн анжыктымы. Текствлӓ иктӧр пуалтыт, пӹтӓри алык марла, вара тидӹм финнлӓ сӓрӹмӹ. ”Оты” лыдышлан пытӓриш вӓрӹм пумы. Книгӓшкӹ пыртымы лыдышвлӓм Рая Бартенс сирӹмӹ жепӓш культурологи перспективы доно анализируя, махань-шон кӹлвлӓм кӹчӓлеш.
Чавайнын лыдышвлӓ лоштыжы техеньвлӓ улы: ”Шошым”, ”Жерӓ”, ”Шошым нырышты”, ”Кӓнгӹж йыд”, ”Куги”, ”Малын мӹньӹ шачынам”, ”Шӹжвӹк дон роза”, ”Книгӓ”. Лыдшылан тиштӹ ”Книгӓ” лыдышым сирӓлтӹмӹ шоэш.
Кӹзӹтшӹ жепӓш мары семӹнь, лин кердеш, шукы кырык марла лыдшыжок ти лыдышыштыш ”Марий гына тыланет/Тупшым веле ончыкта…” шанымашвлӓ доно когонжат мелӹн ак ли. Пӓлем, кырык марынвлӓ туан йӹлмӹнӓ донат ӹнде шукырак лыдаш тӹнгӓлӹнӹт. Книгӓвлӓ веле лӓктӹн миштӹ! Мӓ нӹнӹм ӧрдӹшкӹ ана шӹкӓл. Такеш агыл вет кырык марынвлӓ лошты процентуальноат кӱшӹл дӓ кӹдӓлӓш специальный тыменьмӓшӹм нӓлшӹвлӓ шукын ылыт.
Чавайн гишӓн келесӓш гӹнь, тӹдӹн ”Калевала” гань марла эпосым сирӹмӹжӹ гишӓнӓт пӓлдӹртӓш келеш, но пиш ӹжӓл, попат, тӹдӹн кид сирӹшӹжӹм репресси ивлӓн рокышкы мӱден коденӹт, тенге тӹдӹм иктӓт моде дӓ лин кердеш, тӹшӓк ӹндежӹ шӱнӓт кен.
Тидӹ гӹц пасна тӹдӹ Шекспирӹн ”Оттелложымат” сӓрен ылын дӓ ти пӓшӓлӓнӓт ямаш пуйырен. 1930-шы ивлӓн библиотекывлӓ гӹц марла книгӓвлӓм кӹшкенӹт, фашиствлӓ ганьок, нӹнӹм тылышты вӓк йылатенӹт. Тидӹ гишӓн лыдатат, ”Мам вӓл марла сирӹмӹ книгӓлӓн ӹлен лӓктӓш вӓрештде?” шаналтет. Но тӹ годымок, марла книгӓвлӓ со ӹлӓт! Ӹлӹштӹ веле!
Тӹ годымок махань атмосферӹштӹ шӱдӹ и перви мары халык ӹлен, тидӹ гишӓн Чавайнын шаявлӓжӹ гӹц пӓлен нӓлӓш лиэш. Рая Бартенс тидӹ гишӓн сирӓ:
”Марынвлӓн мӱлӓндӹштӹ 7 и тымдышын пӓшӓм ӹштӹмӹжӹ годым Чавайнлан руш шовинизмӹм тырхаш вӓрештӹн. Тӹнӓм рушынвлӓ марынвлӓм эдемешӹжӓт шотлыделыт. Шамаклан 1914-шӹ ин школышкыжы инспектор толын дӓ малын тӹдӹн тыменьшӹвлӓжӹ рушла тенге худан попат манын ядын. Ти школ рушын агыл, а марын школ манын Чавайн вӓшештен. Тидӹм колын, инспектор ”Мӹнь тиштӹ инспектор ылмем годым, уездӹштӹ ик марын школат лишӓшлык агыл.” Манын келесен. ”Анжемӓ вара, марынвлӓн школ!” инспектор мыскылалын. Октябрь Революцим Чавайн улы кымылжы доно вӓшлиэш дӓ туан халыкшы верц куатан пӓшӓвлӓжӹм ӹштӓш пижеш. 1920-30-шы ивлӓ лошты шукым сирӓ. ”У элын кушмым куанен мый мурем” лыдышыштыжы тӹдӹ сирӓ: ”Эй, марий калык, ончык тый ончо! У элын кушмым куанен мый мурем.”
Чавайн туан халыкшым шӱмжӹ вашт яратен дӓ тенге гӹнят, тӹдӹм 1937-шӹ ин халык тышманеш лыктыт, Москвашты ӹлӹшӹ поэтлӓн Йошкар-Олашкы толаш шӱдӓт дӓ 25-шӹ майын вокзал гӹцок арестуен кеӓт. Поэтнӓ ынгылдарымаш сирмӓшӹштӹжӹ сирӓ: ”Ӹшкӹмемӹм советский гражданинеш шотлем. Пӓшӓэм ӹштӓш манын, ладнан пӓшӓэм ӹштӓш ирӹкӹм пуаш ядам. Туан халыкем шӱмем вашт яратем. Ти яратымашым цӓкӹнеш (преступлениэш) шотледӓ гӹнь, тӹнӓм мӹньӹм наказен кердӹдӓ. Мам туан халыкланем дӓ совет кӹллӓн ӹштенӓм, пӓледӓ.” Тенге Чавайн тӹ кечӹн сирен.