Салымсола
Салымсола — сола Кырык сирӹштӹ. Ти солашты сирӹзӹ Никон Игнатьев шачын.
Солан историжӹ[тӧрлӓтӓш | кодым тӧрлӓш]
16-18 курымвлӓн архивный документвлӓштӹ тидӹ — сола-община — «Чертакова» — «Цартак». «Цартак» — пӹтӓришӹ поселенецӹн лӹмжӹ. А 19-шӹ курым тӹнгӓлтӹшӹн тӹдӹм «Чалымкина», марла — Цалымсола манаш тӹнгӓлӹнӹт. Первишӹ предани семӹнь (тӹдӹм профессор И. Н. Смирнов 1889-шӹ ин пецӓтлен). Цалымсолашты ӹлӹшӹ черемисвлӓ попенӹт: нӹнӹн родывлӓштӹ Угарман областьышты Лысково гӹц кӱшнӹрӓк ӹленӹт, а вара Шур ӓнгӹр гач ванжен, тиштӹ ӹлӓш тӹнгӓлӹнӹт. А вес предани семӹнь, ти солалан негӹцӹм пиштӹшӹжӹ Цалым лӹмӓн мары ылын. Тагынам перви кок марын Цалым дон Климӓн Изи Йынгы тӹрӹш толыныт. Ужыт: ӓнгӹр мычкы тарвашвлӓ йогат. Кӹчӓл кенӹт. Аръюнгывуй якте шоныт, ужыт: ик мары портӹм чанга. Шаналтенӹт: тиштӹ чангат гӹнь, тенгежӹ тиштӓт ӹлӓш лиэш. Тенге Климӓн — кӹзӹтшӹ Климӓнсола сага, а Цалым ӹшке ӹлемжӹм кӹзӹтшӹ Салымсола сага шӹнден. Цалымын йыхшы шӓрлен миэн. Но мор толын, шукынжы, лӹмӹнок пӱэргӹвлӓ, ти цер доно коленӹт.
Ик колышы эдемӹн кӓпшӹм кого пушӓнгӹн каргыжеш вӹдӹл карем гач намал ваштенӹт дӓ тӹшӓк коденӹт. Икманяр жепӹштӹ толыт, ужыт: «колышы» ӹлӹжӹн. Шаналтенӹт, ӓнят, ти вӓр, кышты кӹзӹт нӹнӹ ӹлӓт, ӹлӓш ярал агыл. Тенге цилӓн портвлӓм карем вес монгыреш шӹндаш линӹт. Тенгелӓн ти предани семӹнь у вӓрӹштӹ Цалымын солажы шачын. Вес статянжы — «Цалымсола» (рушла «Чаломкино»). Кӹзӹт ти солам Салымсола маныт. «Салым» — «пламя» шамак доно ак кӹлдӓлт. Сек пӹтӓри ти сола гишӓн шудӹвуй Акпарсын муланӹдштӹ 1717-шӹ ин ӓшӹндӓрӓлтеш. Тӹштӹ 39 хозяйство (128 ӹдӹрӓмӓш, 139 пӱэргӹ) ылын. ӹлӹшӹвлӓ первишен ныр пашам ӹштенӹт, вольыкым урденӹт, тоны промыслывлӓ доно занимаялтыныт. Но лӹмӹнок ӹшке солаштым 19-20 курымвлӓн мастар эдемвлӓ лӹмлештӓренӹт. Нӹнӹ ши гӹц ювелир ӹзгарвлӓм, цепошкам ӹштенӹт. Цилӓ Мары кымдемӹштӹ лач ти солашты веле ювелир ӹзгар ӹштӹмӹ паша виӓнгӹн. А кышец тидӹ тӹнгӓлӓлтӹн? Кугижӓн арми гӹц толмыкыжы, Семен Андреевич Ондрикан солаштышы ӹлӹшӹвлӓм ши гӹц цепошкавлӓм ӹштӓш тымден. Вет тӹнӓм царский служба 25 и шыпшылтын.
Техень кужы веремӓштӹ тӹдӹ ти ремеслом яжон пӓлен нӓлӹн. Салымсолашты ӹлӹшӹвлӓ: изижат-когожат ти цепошкавлӓм изи пробан ши гӹц ӹштенӹт. Ти материалым Угарман халашты пазарышты нӓлӹнӹт ӓль кынамжы тошты украшенивлӓм, оксавлӓм шӹрӓтенӹт. Цепошкавлӓ гӹц пасна кустарь-ювелирвлӓ шӓргӓшвлӓм, крестиквлӓм, цепошкавлӓэш дужкывлӓм, пӹлӹш сергӓвлӓм, пӱкшвлӓм пыдырташ кусачкывлӓм, кофтывлӓлӓн, ыжгавлӓлӓн полдышвлӓм, браслетвлӓм, ӹдӹрӓмӓш кемвлӓлӓн той гӹц таганвлӓм, йӹнгӹлвлӓм ӹштенӹт. Техень изделивлӓм йӓмдӹлӹмӓш — пиш нелӹ пӓшӓ. Ти промысел цилӓ солам пукшен, урожайдымы ивлӓн вурчен. Ши гӹц ӹштӹмӹ изделивлӓм торговецвлӓ, скупщиквлӓ вӓрӹшток нӓлӹн миэнӹт дӓ Угарман, Москва, Кострома дӓ вес халавлӓштӹ шӧртньӹ дӓ ши изделивлӓн лапкавлӓшкӹ колтенӹт. Нӹнок проволокым дӓ вес материалвлӓм кустарьвлӓлӓн нӓлӹн дӓ выжален шалгенӹт (ик фунтын ӓкшӹ 65-80 ыр). Ик иӓш пӓшӓдӓр кустарьӹн тенгежӹ 60-100 тӓнгӓ якте лӓктӹн. Ти окса податьвлӓм тӱлӓш, ӹлен лӓктӓш ситен. Сек яжо мастарвлӓ Михаил Васильев, Михаил Семенов (Ондрикӓн Семенын эргӹжӹ) ылыныт.
Пазарвлӓштӹ такеш агыл Салымсола эргӓшвлӓ гишӓн тенге попенӹт: «Салымсола млоецвлӓ — ши савылавлӓ». 1909-шӹ ин Азаныштыш международный выставкышты Салымсола мастарвлӓн: Дмитрий Кузьмич Семеновын (альпак цепочка гӹц пояс) дӓ Алексей Михайловын (цепошка, хӹрестӹ, альпак гӹц шӓргӓшвлӓ) ӹзгарвлӓштӹ анжыктымы ылыныт. 20-шы курым тӹнгӓлтӹшӹн тенгеок мастарвлӓ Яким Родионов, Спиридон Шорин, Семен Сергеев дӓ весӹвлӓӓт лӹмлештӓрӓлтӹнӹт. Ти солашты ювелирный промысел советский власть лимӹкӓт, виӓнгӹн. Но сырье ситӹде, кустарный промыслылан налог кушкын миэн, седӹндон 1924-шӹ ин Салымсолашты ювелирный изделивлӓм ӹштӓш цӓрненӹт. Лач ти мастарвлӓн изделивлӓштӹ кодыныт, нӹнӹ Йошкар-Ола, Санкт-Петербург, вес халавлӓн музейвлӓштӹ перегӓлтӹт дӓ тӹ жепӹм ӓшӹндӓрӹктӓт. Ювелирный промысел гӹц пасна ти солашты тенгеок слесарный, стекольный дӓ кӹрпӹцӹм ӹштӹмӹ производство виӓнгӹнӹт. 1893-шы иӓш анжыктымаш семӹнь, Салымсолашты ӹлӹшӹ Андриян Дмитриевӹн кӹрпӹц гӹц стройымы сарайжы (заводшы) ылын. А Цартак околодокышты 1898-шы ин кым каменный часовня ылыныт. Иктӹжӹ кӹзӹтӓт Салымсола доны перегӓлт кодын.
Салымсола — мары литературын классикшӹ Н. В. Игнатьевӹн шачмы вӹржӹ. (1895—1943 ивлӓ). Тӹдӹлӓн 100 и шомы лӹмеш тиштӹ 1995 ин 10 июньын литературно-художественный музейӹм пачмы. Ти солашты эче ик вӓр эдемвлӓм токыжы шыпшеш. Салымсола вуйышты лаштыра кого тум шалга. Тӹдӹлӓн 100 и утла. Шытыр ӹлӹшӹвлӓ тӹдӹм итӹрӓн штакетниквлӓ доно пичен шӹнденӹт. Ти тум гишӓн теве кыце легенда попа: "Салымсолашты ӹлен тылык ӹрвезӹ-кӹтӧзӹ. Ти сола гӹц ик ӹрвезӹм кугижӓн армишкӹ служаш колтышашлык ылыныт. ӓтя-ӓвӓштӹ ӹшке тетяштӹм тинӓр кужы жепеш служаш (вет тӹнӓм 25 и служенӹт) колтымышты шоде. Тенге ти тылык ӹрвезӹм кугижӓн армишкӹ колташ решенӹт. Вет тӹдӹн гишӓн ӹжӓлӓйӹшӹ иктӓт ылде. Ти ӹрвезӹ шӹргӹш кен дӓ йыд вашт тӹштӹ ылын, а ирокеш тӹдӹ кыце ӓтя-ӓвӓде парвален, орланен ӹлӹмӹжӹ, цилӓ шӱм ясыжы гишӓн мырым тӹдӹм ирок ыжаташ лӓкшӹ Салымсола халыклан мыралтен пуэн. Ти мыры тӹдӹн йӓнгӹштӹ йыдым шачын. «Салым сола покшалнет, лаштыра тумет шалга. „ӓти“, — манын, мишӹмӓт, „Эргем толок“, — ӹш ман…» Дӓ шайыкыла сӓрнӓлде, мӹндӹр корныш тӓрвӓнен. Тидӹ первишӹ халык мыры. Но тӹдӹн автореш халык Антон Иванович Ивановым шотла. 1914-шӹ ин армиш, фронтыш салтакеш кемӹжӹ анзыц ти мырым мырен пуэн. Ти мырым марынвлӓ, финн-угр халыквлӓӓт яжон пӓлӓт.
